حَدَّثَنَا عَبْدُ الرَّزَّاقِ عَنْ مَعْمَرٍ قَالَ الزُّهْرِيُّ وَأَخْبَرَنِي عُرْوَةُ بْنُ الزُّبَيْرِ أَنَّ عَائِشَةَ قَالَتْ لَمْ أَعْقِلْ أَبَوَايَ قَطُّ إِلَّا وَهُمَا يَدِينَانِ الدِّينَ وَلَمْ يَمْرُرْ عَلَيْنَا يَوْمٌ إِلَّا يَأْتِينَا فِيهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ طَرَفَيْ النَّهَارِ بُكْرَةً وَعَشِيَّةً فَلَمَّا ابْتُلِيَ الْمُسْلِمُونَ خَرَجَ أَبُو بَكْرٍ مُهَاجِرًا قِبَلَ أَرْضِ الْحَبَشَةِ حَتَّى إِذَا بَلَغَ بِرْكَ الْغِمَادِ لَقِيَهُ ابْنُ الدَّغِنَةِ وَهُوَ سَيِّدُ الْقَارَةِ فَقَالَ ابْنُ الدَّغِنَةِ أَيْنَ تُرِيدُ يَا أَبَا بَكْرٍ فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ أَخْرَجَنِي قَوْمِي فَذَكَرَ الْحَدِيثَ. وَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لِلْمُسْلِمِينَ قَدْ رَأَيْتُ دَارَ هِجْرَتِكُمْ أُرِيتُ سَبْخَةً ذَاتَ نَخْلٍ بَيْنَ لَابَتَيْنِ وَهُمَا حَرَّتَانِ فَخَرَجَ مَنْ كَانَ مُهَاجِرًا قِبَلَ الْمَدِينَةِ حِينَ ذَكَرَ ذَلِكَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَرَجَعَ إِلَى الْمَدِينَةِ بَعْضُ مَنْ كَانَ هَاجَرَ إِلَى أَرْضِ الْحَبَشَةِ مِنْ الْمُسْلِمِينَ وَتَجَهَّزَ أَبُو بَكْرٍ مُهَاجِرًا فَقَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَلَى رِسْلِكَ فَإِنِّي أَرْجُو أَنْ يُؤْذَنَ لِي فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ أَوَ تَرْجُو ذَلِكَ بِأَبِي أَنْتَ وَأُمِّي قَالَ نَعَمْ فَحَبَسَ أَبُو بَكْرٍ نَفْسَهُ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لِصُحْبَتِهِ وَعَلَفَ رَاحِلَتَيْنِ كَانَتَا عِنْدَهُ مِنْ وَرَقِ السَّمُرِ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ. قَالَ الزُّهْرِيُّ قَالَ عُرْوَةُ قَالَتْ عَائِشَةُ فَبَيْنَا نَحْنُ يَوْمًا جُلُوسًا فِي بَيْتِنَا فِي نَحْرِ الظَّهِيرَةِ قَالَ قَائِلَانٍ لِأَبِي بَكْرٍ هَذَا رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مُقْبِلًا مُتَقَنِّعًا فِي سَاعَةٍ لَمْ يَكُنْ يَأْتِينَا فِيهَا فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ فِدَاءٌ لَهُ أَبِي وَأُمِّي إِنْ جَاءَ بِهِ فِي هَذِهِ السَّاعَةِ لَأَمْرٌ فَجَاءَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَاسْتَأْذَنَ فَأَذِنَ لَهُ فَدَخَلَ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ حِينَ دَخَلَ لِأَبِي بَكْرٍ أَخْرِجْ مَنْ عِنْدَكَ فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ إِنَّمَا هُمْ أَهْلُكَ بِأَبِي أَنْتَ وَأُمِّي يَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَإِنَّهُ قَدْ أُذِنَ لِي فِي الْخُرُوجِ فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ فَالصُّحْبَةَ بِأَبِي أَنْتَ يَا رَسُولَ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ نَعَمْ فَقَالَ أَبُو بَكْرٍ فَخُذْ بِأَبِي أَنْتَ يَا رَسُولَ اللَّهِ إِحْدَى رَاحِلَتَيَّ هَاتَيْنِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بِالثَّمَنِ قَالَتْ فَجَهَّزْنَاهُمَا أَحَبَّ الْجِهَازِ وَصَنَعْنَا لَهُمَا سُفْرَةً فِي جِرَابٍ فَقَطَعَتْ أَسْمَاءُ بِنْتُ أَبِي بَكْرٍ مِنْ نِطَاقِهَا فَأَوْكَتْ الْجِرَابَ فَلِذَلِكَ كَانَتْ تُسَمَّى ذَاتَ النِّطَاقَيْنِ ثُمَّ لَحِقَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَأَبُو بَكْرٍ بِغَارٍ فِي جَبَلٍ يُقَالُ لَهُ ثَوْرٌ فَمَكَثَا فِيهِ ثَلَاثَ لَيَالٍ

Bize Abdurrezzâk, ona Ma'mer, ona Zuhrî, ona Urve b. Zübeyir, ona da Hz. Âişe şöyle demiştir: "Ben kendimi bildim bileli, annem ve babam Müslümandı. Hiçbir gün geçmezdi ki, Rasulullah (sav) bize iki vakit —sabah ve akşam— uğramamış olsun. Müslümanlar imtihan ve baskıya uğrayınca, Ebu Bekir Habeşistan tarafına hicret etmek üzere yola çıktı. Birkü’l-Gımâd denilen yere ulaştığında, Kârre kabilesinin reisi olan İbn Duğunne ile karşılaştı. İbn Duğunne ona 'Ey Ebu Bekir! Nereye gidiyorsun?' diye sordu. Ebu Bekir, 'Kavmim beni (yurdumdan) çıkardı' dedi. (...) Ravi hadisin devamını anlattı, sonra da şöyle dedi: Rasulullah (sav) Müslümanlara 'Ben, sizin hicret edeceğiniz yeri gördüm. Bana, iki siyah taşlık (harre) arasında, Hurma ağaçlarının bulunduğu tuzlu/çorak düzlük (sebha) gösterildi' buyurdu. Bunun üzerine Medine’ye hicret edecek olanlar yola çıktı. Daha önce Habeşistan’a hicret etmiş bazı Müslümanlar da Medine’ye döndü. Ebu Bekir de hicret hazırlığına başladı. Ancak Rasulullah (sav) ona 'Acele etme, çünkü bana izin verilmesini umuyorum' buyurdu. Ebu Bekir 'Babam ve anam sana feda olsun, bunu umuyor musun?' diye sordu. Rasulullah (sav) ona 'Evet' dedi. Bunun üzerine Ebu Bekir, Rasulullah'a (sav) arkadaşlık edebilmek için beklemeye başladı ve dört ay boyunca, elinde bulunan iki bineğini (devesini), semur ağacının yapraklarıyla besledi." Zuhrî der ki: Urve’nin aktardığına gör Hz. Âişe şöyle demiştir: "Bir gün öğle sıcağında evimizde oturuyorduk. Ebu Bekir’e iki kişi gelerek 'İşte Rasulullah (sav) başını örtmüş (tekkanni etmiş) olarak, üstelik alışık olmadığımız bir vakitte bize geliyor' dediler. Ebu Bekir 'Babam ve anam Ona feda olsun! Eğer bu saatte gelmişse mutlaka önemli bir iş vardır' dedi. Rasulullah (sav) geldi, izin istedi, ona izin verildi. İçeri girince Ebu Bekir’e 'Yanındakileri dışarı çıkar' buyurdu. Ebu Bekir 'Babam ve anam sana feda olsun ey Allah’ın Rasulü! (Yabancı yok.) Onlar ancak senin ailendir' dedi. Bunun üzerine Rasulullah (sav) 'Bana (hicret için) çıkmama izin verildi' buyurdu. Ebu Bekir 'Babam sana feda olsun ey Allah’ın Rasulü! (Bu yolculukta) sana arkadaşlık (edecek miyim?)' dedi. Rasulullah (sav) 'Evet' buyurdu. Ebu Bekir 'Babam sana feda olsun ey Allah’ın Rasulü! Şu iki deveden birini al' dedi. Rasulullah (sav) 'Bedelini ödeyerek (alırım)' buyurdu. Âişe der ki: Biz onlara en iyi şekilde yol azığı hazırladık. Bir azık torbasına yiyecek koyduk. Ebu Bekir’in kızı Esmâ, kuşağını ikiye ayırdı, bir parçasıyla torbayı bağladı. Bu sebeple ona 'Zâtü’n-Nitâkeyn' (iki kuşak sahibi) lakabı verildi. Sonra Rasulullah (sav) ile Ebu Bekir, Sevr adlı dağdaki bir mağaraya ulaştılar ve orada üç gece kaldılar."

• Ahmed b. Hanbel Müsned-i Ahmed Aişe bt. Ebubekir 26144, 8/380

عبد الرزاق عن ابن جريج قال لي عون بن عبد الله عن حميد الحميري عمن يرضى به أن النبي صلى الله عليه وسلم لما رجعت مهاجرة الحبش نزع عن ذلك ، فكان يسلم عليه في الصلاة فلا يرد ، فقيل له : قد كنت يا نبي الله ! ترد وأنت بمكة في الصلاة ، قال : إن في الصلاة شغلا ، قال ابن جريج : فأخبرني أن ابن أبي ليلى أن ابن مسعود هو الذي سلم عليه مرجعه من مهاجره من الحبش.

• Abdürrezzak b. Hemmam Musannef Salât 3590, 2/334

وقال عقيل عن الزهري قال عروة فأخبرتني عائشة أن رسول الله صلى الله عليه و سلم كان يمتحنهن وبلغنا أنه لما أنزل الله تعالى أن يردوا إلى المشركين ما أنفقوا على من هاجر من أزواجهم وحكم على المسلمين أن لا يمسكوا بعصم الكوافر أن عمر طلق امرأتين قريبة بنت أبي أمية وابنة جرول الخزاعي فتزوج قريبة معاوية وتزوج الأخرى أبو جهم فلما أبى الكفار أن يقروا بأداء ما أنفق المسلمون على أزواجهم أنزل الله تعالى { وإن فاتكم شيء من أزواجكم إلى الكفار فعاقبتم }. والعقب ما يؤدي المسلمون إلى من هاجرت امرأته من الكفار فأمر أن يعطى من ذهب له زوج من المسلمين ما أنفق من صداق نساء الكفار اللائي هاجرن وما نعلم أحدا من المهاجرات ارتدت بعد إيمانها وبلغنا أن أبا بصير بن أسيد الثقفي قدم على النبي صلى الله عليه و سلم مؤمنا مهاجرا في المدة فكتب الأخنس بن شريق إلى النبي صلى الله عليه و سلم يسأله أبا بصير فذكر الحديث

Ukayl der ki: Bana Zührî, ona Urve, ona da Âişe şöyle haber vermiştir: Rasulullah (sav) (mekke'den Medine'ye hicret eden) kadınları imtihan ederdi. Bize ulaşan habere göre, Yüce Allah, hicret eden mümin kadınların, müşrik kocalarının kendilerine yaptıkları harcamaları, onlara iade etmeleri ve Müslüman erkeklerin de kafir eşlerini artık nikahları altında tutmamaları gerektiğini bildiren hükmü indirdiği zaman Hz. Ömer, (Müslüman olmayan) iki eşini; Karîbe bt. Ebu Ümeyye ve Cervel el-Huzâî'nin kızını boşadı. Bunlardan Karîbe ile Muaviye, diğeri ile de Ebu Cehm evlendi. Kafirler, Müslümanların, kaçıp giden eşlerine harcadıkları nafakayı Müslümanlara ödemeye yanaşmayınca Yüce Allah "Eğer sizden birinin eşi dinden dönüp kâfirlere katılır da o kadına verdiğiniz mehir size iade edilmezse, onlarla yaptığınız savaşta galip gelip kendilerinden ganimet aldığınızda, eşleri gitmiş olan kocalara, ödedikleri mehir kadarını o ganimetten verin" (Mümtehine, 11) ayetini indirdi. "Akib (العقب)" eşi küffara kaçan Müslümanın, eşine yaptığı harcamayı ifade eder. Böylece Allah, eşi çekip giden bir Müslümanın, kaçıp giden kafir eşine ödediği mehrin, ona geri ödenmesini emretti. Ama biz, iman ettikten sonra dinden dönüp giden hiç bir kadını duymadık. Yine bize ulaşan habere göre, Hudeybiye antlaşması döneminde Ebu Basîr b. Üseyd es-Sakafî iman edip muhacir olarak Hz. Peygamber'e (sav) geldi. Ahnes b. Şerîk Hz. Peygamber'e mektup yazarak Ebu Basîr'in iadesini talep etti. Râvi hadisin devamını da aktardı.

Açıklama: Rivayet muallaktır; Buhari ile Ukayl b. Halid arasında inkıta vardır.

• Buhârî Sahîh-i Buhârî Şurût 15, 1/741

عَبدُ الرَّزَّاقِ، عَنْ مَعْمَرٍ، عَنِ الزُّهْرِيِّ، قَالَ: ثُمَّ إِنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بَعْدَمَا هَاجَرَ، وَجَاءَ الَّذِينَ كَانُوا بِأَرْضِ الحَبَشَةِ، بَعَثَ بَعْثَيْنِ قِبَلَ الشَّامِ، إِلَى كَلْبٍ وَبَلْقِين، وَغَسَّانَ وَكُفَّارِ العَرَبِ الَّذِينَ فِي مَشَارِفِ الشَّامِ. فَأَمَّرَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَلَى أَحَدِ البَعْثَيْنِ أَبَا عُبَيْدَةَ بْنَ الجَرَّاحِ، وَهُوَ أَحَدُ بَنِي فِهْرٍ، وَأَمَّرَ عَلَى البَعْثِ الآخَرِ عَمْرَو بْنَ العَاصِ. فَانتَدَبَ فِي بَعْثِ أَبِي عُبَيْدَةَ أَبُو بَكْرٍ وَعُمَرُ. فَلَمَّا كَانَ عِندَ خُرُوجِ البَعْثَيْنِ، دَعَا رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَبَا عُبَيْدَةَ بْنَ الجَرَّاحِ وَعَمْرَو بْنَ العَاصِ، فَقَالَ لَهُمَا: لَا تَعَاصَيَا. فَلَمَّا فَصَلَا عَنِ المَدِينَةِ، جَاءَ أَبُو عُبَيْدَةَ، فَقَالَ لِعَمْرِو بْنِ العَاصِ: إِنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَهِدَ إِلَيْنَا أَنْ لَا نَتَعَاصَى، فَإِمَّا أَنْ تُطِيعَنِي وَإِمَّا أَنْ أُطِيعَكَ. فَقَالَ عَمْرُو بْنُ العَاصِ: بَلْ أَطِعْنِي. فَأَطَاعَهُ أَبُو عُبَيْدَةَ، فَكَانَ عَمْرُو أَمِيرَ البَعْثَيْنِ كِلَيْهِمَا. فَوَجَدَ مِنْ ذَلِكَ عُمَرُ بْنُ الخَطَّابِ وَجْدًا شَدِيدًا، فَكَلَّمَ أَبَا عُبَيْدَةَ، فَقَالَ: أَتُطِيعُ ابْنَ النَّابِغَةِ، وَتُؤَمِّرُهُ عَلَى نَفْسِكَ، وَعَلَى أَبِي بَكْرٍ، وَعَلَيْنَا؟ مَا هَذَا الرَّأْيُ؟ فَقَالَ أَبُو عُبَيْدَةَ لِعُمَرَ بْنِ الخَطَّابِ: ابْنَ أُمَّ، إِنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَهِدَ إِلَيَّ وَإِلَيْهِ أَنْ لَا نَتَعَاصَى، فَخَشِيتُ إِنْ لَمْ أُطِعْهُ أَنْ أَعْصِيَ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ. وَشَكَا إِلَيْهِ ذَلِكَ، فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: مَا أَنَا بِمُؤَمِّرِهَا عَلَيْكُمْ إِلَّا بَعْدَكُمْ – يُرِيدُ المُهَاجِرِينَ –. وَكَانَتْ تِلْكَ الغَزْوَةُ تُسَمَّى ذَاتَ السَّلَاسِلِ، أُسِرَ فِيهَا نَاسٌ كَثِيرٌ مِنَ العَرَبِ، وَسُبُوا. ثُمَّ أَمَرَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بَعْدَ ذَلِكَ أُسَامَةَ بْنَ زَيْدٍ، وَهُوَ غُلَامٌ شَابٌّ، فَانتَدَبَ فِي بَعْثِهِ عُمَرُ بْنُ الخَطَّابِ، وَالزُّبَيْرُ بْنُ العَوَّامِ، فَتُوُفِّيَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَبْلَ أَنْ يَصِلَ ذَلِكَ البَعْثُ، فَأَنْفَذَهُ أَبُو بَكْرٍ الصِّدِّيقُ بَعْدَ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ. ثُمَّ بَعَثَ أَبُو بَكْرٍ حِينَ وَلِيَ الأَمْرَ بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ثَلَاثَةَ أُمَرَاءَ إِلَى الشَّامِ: وَأَمَرَ خَالِدَ بْنَ سَعِيدٍ عَلَى جُنْدٍ، وَأَمَرَ عَمْرَو بْنَ العَاصِ عَلَى جُنْدٍ، وَأَمَرَ شُرَحْبِيلَ بْنَ حَسَنَةَ عَلَى جُنْدٍ، وَبَعَثَ خَالِدَ بْنَ الوَلِيدِ عَلَى جُنْدٍ قِبَلَ العِرَاقِ. ثُمَّ إِنَّ عُمَرَ كَلَّمَ أَبَا بَكْرٍ، فَلَمْ يَزَلْ يُكَلِّمُهُ حَتَّى أَمَرَ يَزِيدَ بْنَ أَبِي سُفْيَانَ عَلَى خَالِدِ بْنِ سَعِيدٍ وَجُنْدِهِ، وَذَلِكَ مِنْ مُوجِدَةٍ وَجَدَهَا عُمَرُ بْنُ الخَطَّابِ عَلَى خَالِدِ بْنِ سَعِيدٍ، حِينَ قَدِمَ مِنَ اليَمَنِ بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ. فَلَقِيَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ خَالِدَ بْنَ سَعِيدٍ، فَقَالَ: أَغَلَبْتُمْ يَا بَنِي عَبْدِ مَنَافٍ عَلَى أَمْرِكُمْ؟، فَلَمْ يَحْمِلْهَا عَلَيْهِ أَبُو بَكْرٍ، وَحَمَلَهَا عَلَيْهِ عُمَرُ. فَقَالَ عُمَرُ: فَإِنَّكَ لَتَتْرُكُ إِمْرَتَهُ عَلَى الثَّعَالِبِ. فَلَمَّا اسْتَعْمَلَهُ أَبُو بَكْرٍ ذَكَرَ ذَلِكَ، فَكَلَّمَ أَبَا بَكْرٍ، فَاسْتَعْمَلَ مَكَانَهُ يَزِيدَ بْنَ أَبِي سُفْيَانَ، فَأَدْرَكَهُ يَزِيدُ أَمِيرًا بَعْدَ أَنْ وَصَلَ الشَّامَ بِذِي المَرْوَةِ، وَكَتَبَ أَبُو بَكْرٍ إِلَى خَالِدِ بْنِ الوَلِيدِ، فَأَمَرَهُ بِالمَسِيرِ إِلَى الشَّامِ بِجُنْدِهِ، فَفَعَلَ، فَكَانَتِ الشَّامُ عَلَى أَرْبَعَةِ أُمَرَاءَ حَتَّى تُوُفِّيَ أَبُو بَكْرٍ. فَلَمَّا اسْتُخْلِفَ عُمَرُ، نَزَعَ خَالِدَ بْنَ الوَلِيدِ، وَأَمَرَ مَكَانَهُ أَبَا عُبَيْدَةَ بْنَ الجَرَّاحِ، ثُمَّ قَدِمَ الجَابِيَةَ، فَنَزَعَ شُرَحْبِيلَ بْنَ حَسَنَةَ، وَأَمَرَ جُنْدَهُ أَنْ يَتَفَرَّقُوا فِي الأُمَرَاءِ الثَّلَاثَةِ. فَقَالَ شُرَحْبِيلُ بْنُ حَسَنَةَ: يَا أَمِيرَ المُؤْمِنِينَ! أَعَجَزْتُ أَمْ خُنْتُ؟ قَالَ: لَمْ تَعْجَزْ وَلَمْ تَخُنْ. قَالَ: فَفِيمَ عَزَلْتَنِي؟ قَالَ: تَحَرَّجْتُ أَنْ أُؤَمِّرَكَ وَأَنَا أَجِدُ أَقْوَى مِنْكَ. قَالَ: فَاعْذِرْنِي يَا أَمِيرَ المُؤْمِنِينَ! قَالَ: سَأَفْعَلُ، وَلَوْ عَلِمْتُ غَيْرَ ذَلِكَ لَمْ أَفْعَلْ. قَالَ: فَقَامَ عُمَرُ فَعَذَرَهُ، ثُمَّ أَمَرَ عَمْرَو بْنَ العَاصِ بِالمَسِيرِ إِلَى مِصْرَ. وَبَقِيَتِ الشَّامُ عَلَى أَمِيرَيْنِ: أَبِي عُبَيْدَةَ بْنِ الجَرَّاحِ، وَيَزِيدَ بْنِ أَبِي سُفْيَانَ. ثُمَّ تُوُفِّيَ أَبُو عُبَيْدَةَ بْنُ الجَرَّاحِ، فَاسْتَخْلَفَ خَالِدًا، وَابْنَ عَمِّهِ عِيَاضَ بْنَ غَنْمٍ، فَأَقَرَّهُ عُمَرُ. فَقِيلَ لِعُمَرَ: كَيْفَ تُقِرُّ عِيَاضَ بْنَ غَنْمٍ، وَهُوَ رَجُلٌ جَوَادٌ لَا يَمْنَعُ شَيْئًا يُسْأَلُهُ، وَقَدْ نَزَعْتَ خَالِدَ بْنَ الوَلِيدِ لِأَنَّهُ كَانَ يُعْطِي دُونَكَ؟ فَقَالَ عُمَرُ: إِنَّ هَذِهِ شِيمَةُ عِيَاضٍ فِي مَالِهِ حَتَّى يَخْلُصَ إِلَى مَالِهِ، وَإِنِّي مَعَ ذَلِكَ لَمْ أَكُنْ لِأُغَيِّرَ أَمْرًا قَضَاهُ أَبُو عُبَيْدَةَ بْنُ الجَرَّاحِ. قَالَ: ثُمَّ تُوُفِّيَ يَزِيدُ بْنُ أَبِي سُفْيَانَ، فَأَمَرَ مَكَانَهُ مُعَاوِيَةَ، فَنَعَاهُ عُمَرُ إِلَى أَبِي سُفْيَانَ، فَقَالَ: احْتَسِبْ يَزِيدَ يَا أَبَا سُفْيَانَ! قَالَ: يَرْحَمُهُ اللهُ، فَمَنْ أَمَّرْتَ مَكَانَهُ؟ قَالَ: مُعَاوِيَةَ. قَالَ: وَصَلَتْكَ رَحِمٌ. قَالَ: ثُمَّ تُوُفِّيَ عِيَاضُ بْنُ غَنْمٍ، فَأَمَرَ مَكَانَهُ عُمَيْرَ بْنَ سَعْدٍ الأَنْصَارِيَّ، فَكَانَتِ الشَّامُ عَلَى مُعَاوِيَةَ وَعُمَيْرٍ، حَتَّى قُتِلَ عُمَيْرٌ. فَاسْتُخْلِفَ عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ، فَعَزَلَ عُمَيْرًا، وَتَرَكَ الشَّامَ لِمُعَاوِيَةَ، وَنَزَعَ المُغِيرَةَ بْنَ شُعْبَةَ عَنِ الكُوفَةِ، وَأَمَرَ مَكَانَهُ سَعْدَ بْنَ أَبِي وَقَّاصٍ، وَنَزَعَ عَمْرَو بْنَ العَاصِ عَنْ مِصْرَ، وَأَمَرَ مَكَانَهُ عَبْدَ اللهِ بْنَ سَعْدِ بْنِ أَبِي سَرْحٍ، وَنَزَعَ أَبَا مُوسَى الأَشْعَرِيَّ، وَأَمَرَ مَكَانَهُ عَبْدَ اللهِ بْنَ عَامِرِ بْنِ كُرَيْزٍ. ثُمَّ نَزَعَ سَعْدَ بْنَ أَبِي وَقَّاصٍ مِنَ الكُوفَةِ، وَأَمَرَ الوَلِيدَ بْنَ عُقْبَةَ، ثُمَّ شُهِدَ عَلَى الوَلِيدِ فَجَلَدَهُ، وَنَزَعَهُ، وَأَمَرَ سَعِيدَ بْنَ العَاصِ مَكَانَهُ، ثُمَّ قَالَ النَّاسُ، وَنَشِبُوا فِي الفِتْنَةِ. فَحَجَّ سَعِيدُ بْنُ العَاصِ، ثُمَّ قَفَلَ مِنْ حَجِّهِ، فَلَقِيَتْهُ خَيْلُ العِرَاقِ، فَرَجَّعُوهُ مِنَ العُذَيْبِ، وَأَخْرَجَ أَهْلُ مِصْرَ عَبْدَ اللهِ بْنَ سَعْدِ بْنِ أَبِي سَرْحٍ، وَأَقَرَّ أَهْلُ البَصْرَةِ عَبْدَ اللهِ بْنَ عَامِرِ بْنِ كُرَيْزٍ. فَكَانَ ذَلِكَ أَوَّلَ الفِتْنَةِ، حَتَّى إِذَا قُتِلَ عُثْمَانُ رَحِمَهُ اللهُ، بَايَعَ النَّاسُ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ، فَأَرْسَلَ إِلَى طَلْحَةَ وَالزُّبَيْرِ: إِنْ شِئْتُمَا فَبَايِعَانِي، وَإِنْ شِئْتُمَا بَايَعْتُ أَحَدَكُمَا، فَقَالَا: بَلْ نُبَايِعُكَ، ثُمَّ هَرَبَا إِلَى مَكَّةَ، وَبِمَكَّةَ عَائِشَةُ زَوْجُ النَّبِيِّ ﷺ، فَأَعَانَتْهُمَا عَلَى رَأْيِهِمَا، فَأَطَاعَهُمَا نَاسٌ كَثِيرٌ مِنْ قُرَيْشٍ. فَخَرَجُوا قِبَلَ البَصْرَةِ يَطْلُبُونَ بِدَمِ ابْنِ عَفَّانَ، وَخَرَجَ مَعَهُمَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِي بَكْرٍ، وَعَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عتَّابِ بْنِ أَسِيدٍ، وَعَبْدُ اللهِ بْنُ الحَارِثِ بْنِ هِشَامٍ، وَعَبْدُ اللهِ بْنُ الزُّبَيْرِ، وَمَرْوَانُ بْنُ الحَكَمِ، فِي أُنَاسٍ مِنْ قُرَيْشٍ. كَلَّمُوا أَهْلَ البَصْرَةِ، وَحَدَّثُوهُمْ أَنَّ عُثْمَانَ قُتِلَ مَظْلُومًا، وَأَنَّهُمْ جَاءُوا تَائِبِينَ مِمَّا كَانُوا غَلَوْا بِهِ فِي أَمْرِ عُثْمَانَ، فَأَطَاعَهُمْ عَامَّةُ أَهْلِ البَصْرَةِ، وَاعْتَزَلَ الأَحْنَفُ مِنْ تَمِيمٍ، وَخَرَجَ عَبْدُ القَيْسِ إِلَى عَلِيٍّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ بِعَامَّةِ مَنْ أَطَاعَهُ. وَرَكِبَتْ عَائِشَةُ جَمَلًا لَهَا يُقَالُ لَهُ عَسْكَرُ، وَهِيَ فِي هَوْدَجٍ قَدْ أَلْبَسَتْهُ الدُّفُوفَ – يَعْنِي جُلُودَ البَقَرِ – فَقَالَتْ: إِنَّمَا أُرِيدُ أَنْ يُحْجَزَ بَيْنَ النَّاسِ مَكَانِي، وَلَمْ أَحْسِبْ أَنْ يَكُونَ بَيْنَ النَّاسِ قِتَالٌ، وَلَوْ عَلِمْتُ ذَلِكَ لَمْ أَقِفْ ذَلِكَ المَوْقِفَ أَبَدًا. قَالَتْ: فَلَمْ يَسْمَعِ النَّاسُ كَلَامِي، وَلَمْ يَلْتَفِتُوا إِلَيَّ، وَكَانَ القِتَالُ، فَقُتِلَ يَوْمَئِذٍ سَبْعُونَ مِنْ قُرَيْشٍ، كُلُّهُمْ يَأْخُذُ بِخِطَامِ جَمَلِ عَائِشَةَ حَتَّى يُقْتَلَ. ثُمَّ حُمِلَ الهَوْدَجُ حَتَّى أُدْخِلَ مَنْزِلًا مِنْ تِلْكَ المَنَازِلِ، وَجُرِحَ مَرْوَانُ جِرَاحًا شَدِيدَةً، وَقُتِلَ طَلْحَةُ بْنُ عُبَيْدِ اللهِ يَوْمَئِذٍ، وَقُتِلَ الزُّبَيْرُ بَعْدَ ذَلِكَ بِوَادِي السِّبَاعِ، وَقَفَلَتْ عَائِشَةُ وَمَرْوَانُ بِمَنْ بَقِيَ مِنْ قُرَيْشٍ، فَقَدِمُوا المَدِينَةَ، وَانْطَلَقَتْ عَائِشَةُ فَقَدِمَتْ مَكَّةَ. فَكَانَ مَرْوَانُ وَالأَسْوَدُ بْنُ أَبِي البُخْتُرِيِّ عَلَى المَدِينَةِ وَأَهْلِهَا، يَغْلِبَانِ عَلَيْهَا، وَهَاجَتِ الحَرْبُ بَيْنَ عَلِيٍّ وَمُعَاوِيَةَ، فَكَانَتْ بُعُوثُهُمَا تَقْدَمُ المَدِينَةَ، وَتَقْدَمُ مَكَّةَ لِلْحَجِّ، فَأَيُّهُمَا سَبَقَ فَهُوَ أَمِيرُ المَوْسِمِ أَيَّامَ الحَجِّ لِلنَّاسِ. ثُمَّ إِنَّهَا أَرْسَلَتْ أُمُّ حَبِيبَةَ زَوْجُ النَّبِيِّ ﷺ إِلَى أُمِّ سَلَمَةَ، فَقَالَتْ إِحْدَاهُمَا لِلأُخْرَى: تَعَالَيْ نَكْتُبْ إِلَى مُعَاوِيَةَ وَعَلِيٍّ أَنْ يُعْتِقَا مِنْ هَذِهِ البُعُوثِ الَّتِي تُرَوِّعُ النَّاسَ، حَتَّى تَجْتَمِعَ الأُمَّةُ عَلَى أَحَدِهِمَا. فَقَالَتْ أُمُّ حَبِيبَةَ: كَفَيْتُكِ أَخِي مُعَاوِيَةَ، وَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ: كَفَيْتُكِ عَلِيًّا. فَكَتَبَتْ كُلُّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا إِلَى صَاحِبِهَا، وَبَعَثَتْ وَفْدًا مِنْ قُرَيْشٍ وَالأَنْصَارِ، فَأَمَّا مُعَاوِيَةُ فَأَطَاعَ أُمَّ حَبِيبَةَ، وَأَمَّا عَلِيٌّ فَهَمَّ أَنْ يُطِيعَ أُمَّ سَلَمَةَ، فَنَهَاهُ الحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ عَنْ ذَلِكَ. فَلَمْ يَزَلْ بُعُوثُهُمَا وَعُمَّالُهُمَا يَخْتَلِفُونَ إِلَى المَدِينَةِ وَمَكَّةَ، حَتَّى قُتِلَ عَلِيٌّ رَحِمَهُ اللهُ تَعَالَى، ثُمَّ اجْتَمَعَ النَّاسُ عَلَى مُعَاوِيَةَ، وَمَرْوَانُ وَابْنُ البُخْتُرِيِّ يَغْلِبَانِ عَلَى أَهْلِ المَدِينَةِ فِي تِلْكَ الفِتْنَةِ. وَكَانَتْ مِصْرُ فِي سُلْطَانِ عَلِيٍّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ، فَأَمَرَ عَلَيْهَا قَيْسَ بْنَ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ الأَنْصَارِيَّ، وَكَانَ حَامِلَ رَايَةِ الأَنْصَارِ مَعَ رَسُولِ اللهِ ﷺ يَوْمَ بَدْرٍ وَغَيْرِهِ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ، وَكَانَ قَيْسٌ مِنْ ذَوِي الرَّأْيِ مِنَ النَّاسِ، إِلَّا مَا غَلَبَ عَلَيْهِ مِنْ أَمْرِ الفِتْنَةِ. فَكَانَ مُعَاوِيَةُ وَعَمْرُو بْنُ العَاصِ جَاهِدَيْنِ عَلَى إِخْرَاجِهِ مِنْ مِصْرَ، وَيَغْلِبَانِ عَلَيْهَا، وَقَدِ امْتَنَعَ مِنْهُمَا بِالدَّهَاءِ وَالمَكِيدَةِ، فَلَمْ يَقْدِرَا عَلَى فَتْحِهَا، حَتَّى كَادَ مُعَاوِيَةُ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ مِنْ قِبَلِ عَلِيٍّ. قَالَ: فَكَانَ مُعَاوِيَةُ يُحَدِّثُ رِجَالًا مِنْ ذَوِي الرَّأْيِ مِنْ قُرَيْشٍ، فَيَقُولُ: مَا ابْتَدَعْتُ مِنْ مَكِيدَةٍ قَطُّ أَعْجَبَ عِنْدِي مِنْ مَكِيدَةٍ كَايَدْتُ بِهَا قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ مِنْ قِبَلِ عَلِيٍّ وَهُوَ بِالْعِرَاقِ حِينَ امْتَنَعَ مِنِّي قَيْسٌ، فَقُلْتُ لِأَهْلِ الشَّامِ: لَا تَسُبُّوا قَيْسًا وَلَا تَدْعُونِي إِلَى غَزْوِهِ، فَإِنَّ قَيْسًا لَنَا شِيعَةٌ، تَأْتِينَا كُتُبُهُ وَنَصِيحَتُهُ، أَلَا تَرَوْنَ مَا يَفْعَلُ بِإِخْوَانِكُمُ الَّذِينَ عِنْدَهُ مِنْ أَهْلِ خَرِبْتَا، يُجْرِي عَلَيْهِمْ أَعْطِيَتَهُمْ وَأَرْزَاقَهُمْ، وَيُؤَمِّنُ سَرْبَهُمْ، وَيُحْسِنُ إِلَى كُلِّ رَاغِبٍ قَدِمَ عَلَيْهِ، فَلَا نَسْتَنْكِرُهُ فِي نَصِيحَتِهِ. قَالَ مُعَاوِيَةُ: وَطَفِقْتُ أَكْتُبُ بِذَلِكَ إِلَى شِيعَتِي مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ، فَسَمِعَ بِذَلِكَ مِنْ جَوَاسِيسِ عَلِيٍّ الَّذِينَ هُدُوا مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ، فَلَمَّا بَلَغَ ذَلِكَ عَلِيًّا، وَنَمَّاهُ إِلَيْهِ عَبْدُ اللهِ بْنُ جَعْفَرٍ وَمُحَمَّدُ بْنُ أَبِي بَكْرٍ الصِّدِّيقِ، اتَّهَمَ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ، وَكَتَبَ إِلَيْهِ يَأْمُرُهُ بِقِتَالِ أَهْلِ خَرِبْتَا، وَأَهْلُ خَرِبْتَا يَوْمَئِذٍ عَشَرَةُ آلَافٍ. فَأَبَى قَيْسٌ أَنْ يُقَاتِلَهُمْ، وَكَتَبَ إِلَى عَلِيٍّ: إِنَّهُمْ وُجُوهُ أَهْلِ مِصْرَ وَأَشْرَافُهُمْ، وَذَوُو الْحِفَاظِ مِنْهُمْ، وَقَدْ رَضُوا مِنِّي بِأَنْ أُؤَمِّنَ سَرْبَهُمْ، وَأُجْرِيَ عَلَيْهِمْ أَعْطِيَتَهُمْ وَأَرْزَاقَهُمْ، وَقَدْ عَلِمْتُ أَنَّ هَوَاهُمْ مَعَ مُعَاوِيَةَ، فَلَسْتُ مُكَايِدَهُمْ بِأَمْرٍ أَهْوَنَ عَلَيَّ وَعَلَيْكَ مِنْ أَنْ نَفْعَلَ ذَلِكَ بِهِمُ الْيَوْمَ، وَلَوْ دَعَوْتُهُمْ إِلَى قِتَالِي كَانُوا قِرَانَهُمْ أَسْوَدَانِ لِعَرَبٍ، وَفِيهِمْ بُسْرُ بْنُ أَرْطَاةَ، وَمَسْلَمَةُ بْنُ مُخَلَّدٍ، وَمُعَاوِيَةُ بْنُ خُدَيْجٍ الْخَوْلَانِيُّ، فَذَرْنِي وَرَأْيِي فِيهِمْ، وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا أُدَارِي مِنْهُمْ. فَأَبَى عَلَيْهِ عَلِيٌّ إِلَّا قِتَالَهُمْ، فَأَبَى قَيْسٌ أَنْ يُقَاتِلَهُمْ، وَكَتَبَ قَيْسٌ إِلَى عَلِيٍّ: إِنْ كُنْتَ تَتَّهِمُنِي فَاعْتَزِلْنِي عَنْ عَمَلِكَ، وَأَرْسِلْ إِلَيْهِ غَيْرِي. فَأَرْسَلَ الأَشْتَرَ أَمِيرًا عَلَى مِصْرَ، حَتَّى إِذَا بَلَغَ الْقُلْزُمَ شَرِبَ بِالْقُلْزُمِ شَرْبَةً مِنْ عَسَلٍ، فَكَانَ فِيهَا حَتْفُهُ، فَبَلَغَ ذَلِكَ مُعَاوِيَةَ وَعَمْرَ بْنَ الْعَاصِ، فَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ: إِنَّ لِلَّهِ جُنُودًا مِنْ عَسَلٍ. فَلَمَّا بَلَغَتْ عَلِيًّا وَفَاةُ الأَشْتَرِ، بَعَثَ مُحَمَّدَ بْنَ أَبِي بَكْرٍ أَمِيرًا عَلَى مِصْرَ، فَلَمَّا حَدَّثَ بِهِ قَيْسَ بْنُ سَعْدٍ قَادِمًا أَمِيرًا عَلَيْهِ، تَلَقَّاهُ، فَخَلَا بِهِ، وَنَاجَاهُ، وَقَالَ: إِنَّكَ قَدْ جِئْتَ مِنْ عِنْدِ امْرِئٍ لَا رَأْيَ لَهُ فِي الْحَرْبِ، وَإِنَّهُ لَيْسَ عَزْلُكُمْ إِيَّايَ بِمَانِعِي أَنْ أَنْصَحَ لَكُمْ، وَإِنِّي مِنْ أَمْرِكُمْ عَلَى بَصِيرَةٍ، وَإِنِّي أَدُلُّكَ عَلَى الَّذِي كُنْتُ أُكَايِدُ بِهِ مُعَاوِيَةَ وَعَمْرَ بْنَ الْعَاصِ وَأَهْلَ خَرِبْتَا، فَكَايِدْهُمْ بِهِ، فَإِنَّكَ إِنْ كَايَدْتَهُمْ بِغَيْرِهِ تَهْلِكْ. فَوَصَفَ لَهُ قَيْسٌ الْمُكَايَدَةَ الَّتِي كَايَدَهُمْ بِهَا، فَاغْتَشَّهُ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي بَكْرٍ، وَخَالَفَهُ فِي كُلِّ شَيْءٍ أَمَرَهُ بِهِ، فَلَمَّا قَدِمَ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي بَكْرٍ مِصْرَ، خَرَجَ قَيْسٌ قِبَلَ الْمَدِينَةِ، فَأَخَافَهُ مَرْوَانُ وَالأَسْوَدُ بْنُ أَبِي الْبُخْتُرِيِّ، حَتَّى إِذَا خَافَ أَنْ يُؤْخَذَ وَيُقْتَلَ، رَكِبَ رَاحِلَتَهُ فَظَهَرَ إِلَى عَلِيٍّ. فَكَتَبَ مُعَاوِيَةُ إِلَى مَرْوَانَ وَالأَسْوَدِ بْنِ أَبِي الْبُخْتُرِيِّ يَتَغَيَّظُ عَلَيْهِمَا، وَيَقُولُ: أَمْدَدْتُمَا عَلِيًّا بِقَيْسِ بْنِ سَعْدٍ، وَبِرَأْيِهِ وَمُكَايَدَتِهِ، فَوَاللَّهِ لَوْ أَمْدَدْتُمَاهُ بِثَمَانِيَةِ آلَافِ مُقَاتِلٍ مَا كَانَ ذَلِكَ بِأَغْيَظَ لِي مِنْ إِخْرَاجِكُمَا قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ إِلَى عَلِيٍّ. فَقَدِمَ قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ إِلَى عَلِيٍّ، فَلَمَّا بَانَهُ الْحَدِيثُ وَجَاءَهُمْ قَتْلُ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي بَكْرٍ، عَرَفَ عَلِيٌّ أَنَّ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ كَانَ يُدَارِي مِنْهُمْ أُمُورًا عِظَامًا مِنَ الْمُكَايَدَةِ الَّتِي قَصُرَ عَنْهَا رَأْيُ عَلِيٍّ وَرَأْيُ مَنْ كَانَ يُؤَزِّرُهُ عَلَى عَزْلِ قَيْسٍ، فَأَطَاعَ عَلِيٌّ قَيْسًا فِي الأَمْرِ كُلِّهِ، وَجَعَلَهُ عَلَى مُقَدِّمَةِ أَهْلِ الْعِرَاقِ، وَمَنْ كَانَ بِأَذْرَبِيجَانَ وَأَرْضِهَا، وَعَلَى شُرْطَةِ الْخَمْسِينَ الَّذِينَ انْتَدَبُوا لِلْمَوْتِ، وَبَايَعَ أَرْبَعُونَ أَلْفًا كَانُوا بَايَعُوا عَلِيًّا عَلَى الْمَوْتِ، فَلَمْ يَزَلْ قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ يَسُدُّ ذَلِكَ الثَّغْرَ حَتَّى قُتِلَ عَلِيٌّ. وَاسْتَخْلَفَ أَهْلُ الْعِرَاقِ الْحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ عَلَى الْخِلَافَةِ، وَكَانَ الْحَسَنُ لَا يُرِيدُ الْقِتَالَ، وَلَكِنَّهُ كَانَ يُرِيدُ أَنْ يَأْخُذَ لِنَفْسِهِ مَا اسْتَطَاعَ مِنْ مُعَاوِيَةَ، ثُمَّ يَدْخُلَ فِي الْجَمَاعَةِ وَيُبَايِعَ، فَعَرَفَ الْحَسَنُ أَنَّ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ لَا يُوَافِقُهُ عَلَى ذَلِكَ فَنَزَعَهُ، وَأَمَرَ مَكَانَهُ عُبَيْدَ اللهِ بْنَ الْعَبَّاسِ، فَلَمَّا عَرَفَ عُبَيْدُ اللهِ بْنُ الْعَبَّاسِ الَّذِي يُرِيدُ الْحَسَنُ أَنْ يَأْخُذَ لِنَفْسِهِ، كَتَبَ عُبَيْدُ اللهِ إِلَى مُعَاوِيَةَ يَسْأَلُهُ الْأَمَانَ، وَيَشْتَرِطُ لِنَفْسِهِ عَلَى الْأَمْوَالِ الَّتِي أَصَابَ، فَشَرَطَ ذَلِكَ مُعَاوِيَةُ لَهُ وَبَعَثَ إِلَيْهِ ابْنَ عَامِرٍ فِي خَيْلٍ عَظِيمَةٍ، فَخَرَجَ إِلَيْهِمْ عُبَيْدُ اللهِ لَيْلًا، حَتَّى لَحِقَ بِهِمْ، وَتَرَكَ جُنْدَهُ الَّذِينَ هُمْ عَلَيْهِمْ لَا أَمِيرَ لَهُمْ، وَمَعَهُمْ قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ، فَأَمَّرَتْ شُرْطَةُ الْخَمْسِينَ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ، وَتَعَاهَدُوا وَتَعَاقَدُوا عَلَى قِتَالِ مُعَاوِيَةَ وَعَمْرِو بْنِ الْعَاصِ، حَتَّى يَشْتَرِطَ لِشِيعَةِ عَلِيٍّ وَلِمَنْ كَانَ اتَّبَعَهُ عَلَى أَمْوَالِهِمْ وَدِمَائِهِمْ وَمَا أَصَابُوا مِنَ الْفِتْنَةِ، فَخَلَصَ مُعَاوِيَةُ حِينَ فَرَغَ مِنْ عُبَيْدِ اللهِ وَالْحَسَنِ، إِلَى مُكَايَدَةِ رَجُلٍ هُوَ أَهَمُّ النَّاسِ عِنْدَهُ مَكِيدَةً، وَعِنْدَهُ أَرْبَعُونَ أَلْفًا، فَنَزَلَ بِهِمْ مُعَاوِيَةُ وَعَمْرٌو وَأَهْلُ الشَّامِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً، يُرْسِلُ مُعَاوِيَةُ إِلَى قَيْسٍ، وَيَذْكُرُهُ اللهَ، وَيَقُولُ: عَلَى طَاعَةِ مَنْ تُقَاتِلُنِي؟ وَيَقُولُ: قَدْ بَايَعَنِي الَّذِي تُقَاتِلُ عَلَى طَاعَتِهِ، فَأَبَى قَيْسٌ أَنْ يُقِرَّ لَهُ، حَتَّى أَرْسَلَ مُعَاوِيَةُ بِسِجِلٍّ قَدْ خَتَمَ لَهُ فِي أَسْفَلِهِ، فَقَالَ: اكْتُبْ فِي هَذَا السِّجِلِّ، فَمَا كَتَبْتَ فَهُوَ لَكَ، فَقَالَ عَمْرٌو لِمُعَاوِيَةَ: لَا تُعْطِهِ هَذَا وَقَاتِلْهُ، فَقَالَ مُعَاوِيَةُ – وَكَانَ خَيْرَ الرَّجُلَيْنِ –: عَلَى رِسْلِكَ، يَا أَبَا عَبْدِ اللهِ، فَإِنَّا لَنْ نَخْلُصَ إِلَى قَتْلِ هَؤُلَاءِ حَتَّى يُقْتَلَ عَدَدُهُمْ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ، فَمَا خَيْرُ الْحَيَاةِ بَعْدَ ذَلِكَ؟ وَإِنِّي وَاللهِ لَا أُقَاتِلُهُ حَتَّى لَا أَجِدَ مِنْ ذَلِكَ بُدًّا، فَلَمَّا بَعَثَ إِلَيْهِ مُعَاوِيَةُ بِذَلِكَ السِّجِلِّ، اشْتَرَطَ قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ لِنَفْسِهِ، وَلِشِيعَةِ عَلِيٍّ الْأَمَانَ عَلَى مَا أَصَابُوا مِنَ الدِّمَاءِ، وَالْأَمْوَالِ، وَلَمْ يَسْأَلْ مُعَاوِيَةَ فِي ذَلِكَ مَالًا، فَأَعْطَاهُ مُعَاوِيَةُ مَا اشْتَرَطَ عَلَيْهِ، وَدَخَلَ قَيْسٌ وَمَنْ مَعَهُ فِي الْجَمَاعَةِ، وَكَانَ يُعَدُّ فِي الْعَرَبِ حَتَّى ثَارَتِ الْفِتْنَةُ الْأُولَى خَمْسَةٌ، يُقَالُ لَهُمْ ذَوُو رَأْيِ الْعَرَبِ وَمَكِيدَتِهِمْ، يُعَدُّ مِنْ قُرَيْشٍ مُعَاوِيَةُ، وَعَمْرٌو، وَيُعَدُّ مِنَ الْأَنْصَارِ قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ، وَيُعَدُّ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ عَبْدُ اللهِ بْنُ بُدَيْلِ بْنِ وَرْقَاءَ الْخُزَاعِيُّ، وَيُعَدُّ مِنْ ثَقِيفٍ الْمُغِيرَةُ بْنُ شُعْبَةَ، فَكَانَ مَعَ عَلِيٍّ مِنْهُمْ رَجُلَانِ: قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ وَعَبْدُ اللهِ بْنُ بُدَيْلٍ، وَكَانَ الْمُغِيرَةُ مُعْتَزِلًا بِالطَّائِفِ وَأَرْضِهَا، فَلَمَّا حَكَمَ الْحَكَمَانِ فَاجْتَمَعَا بِأَذْرُحَ وَافَاهُمَا الْمُغِيرَةُ بْنُ شُعْبَةَ، وَأَرْسَلَ الْحَكَمَانِ إِلَى عَبْدِ اللهِ بْنِ عُمَرَ، وَإِلَى عَبْدِ اللهِ بْنِ الزُّبَيْرِ، وَوَافَى رِجَالًا كَثِيرًا مِنْ قُرَيْشٍ، وَوَافَى مُعَاوِيَةُ بِأَهْلِ الشَّامِ، وَوَافَى أَبُو مُوسَى الْأَشْعَرِيُّ وَعَمْرُو بْنُ الْعَاصِ، وَهُمَا الْحَكَمَانِ، وَأَبَى عَلِيٌّ وَأَهْلُ الْعِرَاقِ أَنْ يُوَافُوا، فَقَالَ الْمُغِيرَةُ بْنُ شُعْبَةَ لِرِجَالٍ مِنْ ذَوِي رَأْيِ أَهْلِ قُرَيْشٍ: هَلْ تَرَوْنَ أَحَدًا يَقْدِرُ عَلَى أَنْ يَسْتَطِيعَ أَنْ يَعْلَمَ أَيَجْتَمِعُ هَذَانِ الْحَكَمَانِ أَمْ لَا؟ فَقَالُوا لَهُ: لَا نَرَى أَنَّ أَحَدًا يَعْلَمُ ذَلِكَ، قَالَ: فَوَاللهِ إِنِّي لَأَظُنُّنِي سَأَعْلَمُهُ مِنْهُمَا حِينَ أَخْلُوَ بِهِمَا فَأُرَاجِعَهُمَا، فَدَخَلَ عَلَى عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ فَبَدَأَ بِهِ، فَقَالَ: يَا أَبَا عَبْدِ اللهِ أَخْبِرْنِي عَمَّا أَسْأَلُكَ عَنْهُ، كَيْفَ تَرَانَا مَعْشَرَ الْمُعْتَزِلَةِ؟ فَإِنَّا قَدْ شَكَكْنَا فِي هَذَا الْأَمْرِ الَّذِي قَدْ تَبَيَّنَ لَكُمْ فِي هَذَا الْقِتَالِ، وَرَأَيْنَا نَسْتَأْنِيَ وَنَتَثَبَّتَ، حَتَّى تَجْتَمِعَ الْأُمَّةُ عَلَى رَجُلٍ، فَنَدْخُلَ فِي صَالِحِ مَا دَخَلَتْ فِيهِ الْأُمَّةُ، فَقَالَ عَمْرٌو: أَرَاكُمْ مَعْشَرَ الْمُعْتَزِلَةِ خَلْفَ الْأَبْرَارِ، وَمَعْشَرَ الْفُجَّارِ. فَانْصَرَفَ الْمُغِيرَةُ، وَلَمْ يَسْأَلْهُ عَنْ غَيْرِ ذَلِكَ، حَتَّى دَخَلَ عَلَى أَبِي مُوسَى الْأَشْعَرِيِّ، فَخَلَا بِهِ، فَقَالَ لَهُ نَحْوًا مِمَّا قَالَ لِعَمْرٍو، فَقَالَ أَبُو مُوسَى: أَرَاكُمْ أَثْبَتَ النَّاسِ رَأْيًا، وَأَرَى فِيكُمْ بَقِيَّةَ الْمُسْلِمِينَ، فَانْصَرَفَ فَلَمْ يَسْأَلْهُ عَنْ غَيْرِ ذَلِكَ، قَالَ: فَلَقِيَ أَصْحَابَهُ الَّذِينَ قَالَ لَهُمْ مَا قَالَ مِنْ ذَوِي رَأْيِ قُرَيْشٍ، قَالَ: أُقْسِمُ لَكُمْ، لَا يَجْتَمِعُ هَذَانِ عَلَى رَجُلٍ وَاحِدٍ، وَلَيَدْعُونَّ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا إِلَى رَأْيِهِ. فَلَمَّا اجْتَمَعَ الْحَكَمَانِ وَتَكَلَّمَا خَالِيَيْنِ، فَقَالَ عَمْرٌو: يَا أَبَا مُوسَى! أَرَأَيْتَ أَوَّلَ مَا نَقْضِي بِهِ فِي الْحَقِّ عَلَيْنَا أَنْ نَقْضِيَ لِأَهْلِ الْوَفَاءِ بِالْوَفَاءِ، وَلِأَهْلِ الْغَدْرِ بِالْغَدْرِ، فَقَالَ أَبُو مُوسَى: وَمَاذَاكَ؟ قَالَ: أَلَسْتَ تَعْلَمُ أَنَّ مُعَاوِيَةَ وَأَهْلَ الشَّامِ قَدْ وَافَوْا لِلْمَوْعِدِ الَّذِي وَاعَدْنَاهُمْ إِيَّاهُ؟ فَقَالَ: فَاكْتُبْهَا، فَكَتَبَهَا أَبُو مُوسَى، فَقَالَ عَمْرٌو: قَدْ أَخْلَصْتُ أَنَا وَأَنْتَ أَنْ نُسَمِّيَ رَجُلًا يَلِي أَمْرَ هَذِهِ الْأُمَّةِ، فَسَمِّ يَا أَبَا مُوسَى، فَإِنِّي أَقْدِرُ عَلَى أَنْ أُبَايِعَكَ عَلَى أَنْ تُبَايِعَنِي، فَقَالَ أَبُو مُوسَى: أُسَمِّي عَبْدَ اللهِ بْنَ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ – وَكَانَ عَبْدُ اللهِ بْنُ عُمَرَ فِيمَنْ اعْتَزَلَ – فَقَالَ عَمْرٌو: فَأَنَا أُسَمِّي لَكَ مُعَاوِيَةَ بْنَ أَبِي سُفْيَانَ، فَلَمْ يَبْرَحَا مِنْ مَجْلِسِهِمَا ذَلِكَ حَتَّى اخْتَلَفَا وَاسْتَبَّا، ثُمَّ خَرَجَا إِلَى النَّاسِ، فَقَالَ أَبُو مُوسَى: يَا أَيُّهَا النَّاسُ! إِنِّي قَدْ وَجَدْتُ مَثَلَ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ مَثَلَ الَّذِي قَالَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى: (وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِي آتَيْنَاهُ آيَاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا) حَتَّى بَلَغَ (لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ)، وَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ: يَا أَيُّهَا النَّاسُ! إِنِّي وَجَدْتُ مَثَلَ أَبِي مُوسَى مَثَلَ الَّذِي قَالَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى: (مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا) حَتَّى بَلَغَ (الظَّالِمِينَ)، ثُمَّ كَتَبَ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا بِالْمَثَلِ الَّذِي ضَرَبَ لِصَاحِبِهِ إِلَى الْأَمْصَارِ. قَالَ الزُّهْرِيُّ عَنْ سَالِمٍ عَنْ ابْنِ عُمَرَ، قَالَ مَعْمَرٌ: وَأَخْبَرَنِي ابْنُ طَاوُسٍ عَنْ عِكْرِمَةَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ ابْنِ عُمَرَ، قَالَ: فَقَامَ مُعَاوِيَةُ عَشِيَّةً، فَأَثْنَى عَلَى اللهِ بِمَا هُوَ أَهْلُهُ ثُمَّ قَالَ: أَمَّا بَعْدُ، فَمَنْ كَانَ مُتَكَلِّمًا فِي هَذَا الْأَمْرِ فَلْيُطْلِعْ لِي قَرْنَهُ، فَوَاللهِ لَا يَطْلُعُ فِيهِ أَحَدٌ إِلَّا كُنْتُ أَحَقَّ بِهِ مِنْهُ وَمِنْ أَبِيهِ – قَالَ: يُعَرِّضُ بِعَبْدِ اللهِ بْنِ عُمَرَ – قَالَ عَبْدُ اللهِ بْنُ عُمَرَ: فَأَطْلَقْتُ حَبْوَتِي، فَأَرَدْتُ أَنْ أَقُومَ إِلَيْهِ، فَأَقُولَ: يَتَكَلَّمُ فِيهِ رِجَالٌ قَاتَلُوكَ وَأَبَاكَ عَلَى الْإِسْلَامِ، ثُمَّ خَشِيتُ أَنْ أَقُولَ كَلِمَةً تُفَرِّقُ بَيْنَ الْجَمْعِ، وَتُسْفَكُ فِيهَا الدِّمَاءُ، وَأَحْمِلَ فِيهَا عَلَى غَيْرِ رَأْيٍ، فَكَانَ مَا وَعَدَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فِي الْجِنَانِ أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْ ذَلِكَ، قَالَ: فَلَمَّا انْطَلَقْتُ إِلَى مَنْزِلِي أَتَانِي حَبِيبُ بْنُ مَسْلَمَةَ، فَقَالَ: مَا الَّذِي مَنَعَكَ أَنْ تَتَكَلَّمَ حِينَ سَمِعْتَ الرَّجُلَ يَتَكَلَّمُ؟ فَقُلْتُ لَهُ: لَقَدْ أَرَدْتُ ذَلِكَ، ثُمَّ خَشِيتُ أَنْ أَقُولَ كَلِمَةً تُفَرِّقُ بَيْنَ الْجَمْعِ، وَتُسْفَكُ فِيهَا الدِّمَاءُ، وَأَحْمِلَ فِيهَا عَلَى غَيْرِ رَأْيٍ، فَكَانَ مَا وَعَدَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فِي الْجِنَانِ أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْ ذَلِكَ كُلِّهِ، فَقَالَ حَبِيبُ بْنُ مَسْلَمَةَ لِعَبْدِ اللهِ بْنِ عُمَرَ: فِدَاكَ أَبِي وَأُمِّي، فَإِنَّكَ عَصَمْتَ، وَحُفِظْتَ مِمَّا حَفَّتْ عِرَتُهُ.

Abdurrezzâk, ona Ma‘mer, Zuhrî şöyle demiştir: "Rasulullah (sav) hicret ettikten ve Habeşistan’da bulunan Müslümanlar da (Medine’ye) geldikten sonra, Şam tarafına, Kelb, Belkîn, Gassân ve Şam sınırındaki Arap kâfirleri üzerine, iki birlik (seriyye) gönderdi. Rasulullah (sav) bu birliklerden birine, Kureyş’in Fihr kolundan olan Ebu Ubeyde b. Cerrâh’ı, diğerine ise Amr b. el-Âs’ı kumandan tayin etti. Ebu Ubeyde’nin birliğine Ebu Bekir ile Ömer de katıldı. İki birliğin hareket vakti gelince Rasulullah (sav) Ebu Ubeyde ile Amr b. Âs’ı çağırdı ve onlara 'Birbirinize karşı gelmeyin' buyurdu. Medine’den ayrıldıklarında Ebu Ubeyde, Amr’a 'Rasûlullah (sav) bize birbirimize karşı gelmememizi emretti. Ya sen bana itaat edersin ya da ben sana itaat ederim' dedi. Amr 'Sen bana itaat et' deyince, Ebu Ubeyde ona itaat etti. Böylece Amr, her iki birliğin de kumandanı oldu. Buna Ömer b. Hattâb çok üzüldü ve Ebu Ubeyde’ye 'İbn Nâbiga’ya (Amr b. el-Âs’a) itaat edip, onu kendi üzerine, Ebu Bekir’in ve hepimizin üzerine mi emir tayin ediyorsun? Bu nasıl bir görüştür?' dedi. Ebu Ubeyde ise 'Ey kardeşimin oğlu! Rasulullah (sav) ikimize, birbirimize karşı gelmememizi emretti. Ona itaat etmezsem Rasulullah’a (sav) karşı gelmiş olurum diye korktum' cevabını verdi. Ebu Ubeyde bu durumu Rasulullah’a (sav) da arz etti. Rasulullah (sav) 'Ben, bu görevi size verirken muhacirleri önceleyerek verdim; onların bulunduğu bir yerde, sonradan gelenleri üzerlerine emir tayin etmem' buyurdu. Bu seferin adı Zâtü’s-Selâsil idi. O gün Araplardan çok sayıda kişi esir alınmış ve ganimet olarak esirler elde edilmişti." "Bundan sonra Rasulullah (sav) genç yaşta bir delikanlı olan Usame b. Zeyd’i komutan tayin etti. Onun birliğine Ömer b. Hattâb ve Zübeyir b. Avvâm da katıldı. Ancak Rasulullah (sav), bu birlik hedefe ulaşmadan vefat etti. Bunun üzerine Ebu Bekir Sıddîk, Rasulullah’ın (sav) vefatından sonra bu birliği (aynı komutanla) yola çıkardı. Daha sonra Ebu Bekir, Rasulullah’ın (sav) vefatından sonra halife olduğunda Şam’a üç ayrı ordu gönderdi. Hâlid b. Sa'îd’i bir birliğin başına, Amr b. el-Âs’ı bir birliğin başına, Şürahbîl b. Hasene’yi de bir birliğin başına kumandan tayin etti. Ayrıca Hâlid b. Velîd’i de Irak tarafına bir birliğin başında gönderdi. Bu esnada Ömer, Ebu Bekir’e sürekli telkinde bulunarak, Hâlid b. Sa'îd’in yerine, onun ordusunun başına Yezîd b. Ebu Süfyân’ı tayin etmesini sağladı. Bunun sebebi, Ömer’in, Hâlid b. Sa‘îd’e Yemen’den Rasûlullah’ın (sav) vefatından sonra dönüşünde duyduğu bir kırgınlıktı. Hz. Ali, Hâlid b. Sa‘îd ile karşılaşınca ona 'Ey Abdümenâf oğulları! İşlerinize (yönetiminize) tamamen hâkim mi oldunuz?' dedi. Ebu Bekir bu sözü önemsemedi, fakat Ömer, bu sözü dikkate alarak Hâlid’in görevden alınmasını destekledi. Ömer, Ebû Bekir’e 'Sen, (Hâlid'i) tilkilerin (hilekârların) başına idareci olarak bırakıyorsun' dedi. Bunun üzerine Ebu Bekir, Hâlid b. Sa‘îd’i görevden alarak yerine Yezîd b. Ebu Süfyân’ı tayin etti. Yezîd, Şam’a vardığında (Zî’l-Merve denilen yerde) ordusunun başına geçti. Bu sırada Ebu Bekir, Hâlid b. Velîd’e yazı göndererek ordusuyla birlikte Şam’a hareket etmesini emretti. Hâlid de bu emri yerine getirdi. Böylece Ebu Bekir’in vefatına kadar Şam, dört ayrı kumandanın idaresinde kaldı." "Hz. Ömer halife olduğunda Hâlid b. Velîd’i görevden aldı ve yerine Ebu Ubeyde b. Cerrâh’ı tayin etti. Sonra el-Câbiye’ye geldiğinde Şürahbîl b. Hasene’yi de görevden alarak askerlerinin üç komutan arasında dağılmasını emretti. Bunun üzerine Şürahbîl b. Hasene 'Ey mü’minlerin emîri! Ben acizlik mi gösterdim yoksa ihanet mi ettim?' dedi. Ömer 'Ne acizlik gösterdin ne de ihanet ettin' dedi. Şürahbîl 'O hâlde neden beni görevden aldın?' diye sordu. Ömer 'Seni emir tayin etmekten çekindim, çünkü senden daha güçlü birini buldum' cevabını verdi. Şürahbîl 'O hâlde beni mazur gör, ey Müminlerin Emîri' dedi. Ömer 'Seni mazur göreceğim; eğer başka türlü bilseydim böyle yapmazdım' dedi. Böylece Ömer kalktı ve Şürahbîl’i mazur gördü. Ardından Amr b. Âs’a Mısır’a gitmesini emretti. Böylece Şam’da iki vali kaldı: Ebu Ubeyde b. Cerrâh ve Yezîd b. Ebu Süfyân. Sonra Ebu Ubeyde b. Cerrâh vefat edince, yerine Hâlid (b. Velîd) ve amcasının oğlu İyâz b. Ganm geçti. Ömer de bunu onayladı. Ömer'e 'son derece cömert olan ve isteyeni geri çevirmeyen İyâz b. Ganm’ı, nasıl görevde bırakıyorsun? Halbuki sen Hâlid b. Velîd’i, senin iznin olmadan mal dağıttığı için görevden almıştın' denildi. Ömer 'Bu, İyâz’ın kendi malı hususundaki tabiatıdır. Malı kendisine ulaşıncaya kadar böyle davranır. Bununla beraber, Ebu Ubeyde b. Cerrâh’ın verdiği bir kararı değiştirmeyi uygun görmem' dedi. Daha sonra Yezîd b. Ebu Süfyân vefat etti. Ömer yerine Muâviye’yi tayin etti. Ardından bu haberi Ebu Süfyân’a iletti ve 'Ey Ebû Süfyân, Yezîd’in (ölümünü) Allah’tan ecir bekleyerek karşıla' dedi. Ebu Süfyân 'Allah ona rahmet etsin. Peki, yerine kimi tayin ettin?' diye sordu. Ömer 'Muâviye’yi' dedi. Bunun üzerine Ebu Süfyân 'Akrabalık bağını gözetmiş oldun' dedi. Sonra İyâz b. Ğanm vefat etti. Onun yerine Umeyr b. Sa‘d el-Ensârî tayin edildi. Böylece Şam bölgesi, Umeyr öldürülene kadar Muâviye ile Umeyr’in idaresinde kaldı." "Osman b. Affân halife olunca, Umeyr’i görevden aldı ve Şam’ı Muâviye’ye bıraktı. Kûfe valiliğinden Muğîre b. Şu‘be’yi azlederek yerine Sa'd b. Ebî Vakkâs’ı tayin etti. Mısır valiliğinden Amr b. Âs’ı azlederek yerine Abdullah b. Sa‘d b. Ebu Serh’i tayin etti. Basra valiliğinden Ebu Mûsâ el-Eş‘arî’yi görevden alıp yerine Abdullah b. Âmir b. Kurayz’ı getirdi. Sonra Sa'd b. Ebu Vakkâs’ı da Kûfe’den azledip yerine Velîd b. Ukbe’yi tayin etti. Ancak Velîd hakkında şahitlik yapıldı (suç sabit görüldü), bunun üzerine ona had cezası uygulandı ve görevden alındı. Yerine Saîd b. Âs tayin edildi. Ardından halk arasında sözler dolaşmaya başladı ve fitneye bulaştılar. Saîd b. Âs hacca gitti, dönüşünde Uzayb denilen yerde Iraklı süvarilerle karşılaştı; onu oradan geri çevirdiler. Mısırlılar, valileri Abdullah b. Sa'd b. Ebu Serh’i görevden uzaklaştırdılar. Basralılar ise Abdullah b. Âmir b. Kurayz’ı görevinde bıraktılar. Bu durum, fitnenin ilk başlangıcı oldu. Nihayet Osman (Allah ona rahmet etsin) öldürülünce, halk Ali b. Ebu Tâlib’e biat etti. Ali, Talha ve Zübeyr’e haber göndererek 'İsterseniz bana biat edin, isterseniz sizden birinize biat edeyim' dedi. Onlar 'Hayır, sana biat ederiz' dediler; ancak ardından Mekke’ye kaçtılar. Mekke’de Peygamber’in (sav) hanımı Âişe de bulunuyordu. Onlarla aynı görüşte oldu ve onları destekledi. Bunun üzerine Kureyş’ten birçok kişi onlara uydu. Böylece Basra’ya yöneldiler. Amaçları, Osman’ın kanının intikamını almaktı. Onlarla birlikte Abdurrahman b. Ebu Bekir, Abdurrahman b. Attâb b. Esîd, Abdullah b. Hâris b. Hişâm, Abdullah b. Zübeyir, Mervân b. Hakem, ve Kureyş’ten başka kişiler de vardı. Basra halkıyla konuştular, Osman’ın haksız yere öldürüldüğünü anlattılar, Osman hakkında daha önce ileri gittikleri konularda tevbe ettiklerini söylediler. Bunun üzerine Basra halkının çoğu onlara itaat etti. Ahnef b. Kays kabilesi Temîm ile birlikte tarafsız kaldı. Abdulkays kabilesi ise büyük çoğunlukla Ali b. Ebu Tâlib’e katıldı." "Âişe, o gün “Asker” adında bir deveye bindi. Devesinin üzerinde, hücre biçimindeki sığır derileriyle kaplanmış hevdeci içinde 'Benim maksadım, burada durarak insanlar arasında savaşın çıkmasına engel olmaktır. Aralarında savaş olacağını sanmamıştım. Eğer bunu bilseydim, asla bu noktada durmazdım' dedi. Fakat insanlar onun sözünü dinleyip ve ona kulak asmadılar ve savaş başladı. O gün Kureyş’ten yetmiş kişi öldürüldü. Bunların her biri, Âişe’nin devesinin yularını tutuyor, bu hâlde iken öldürülüyordu. Sonra hevdec taşınarak civardaki evlerden birine götürüldü. Mervân ağır şekilde yaralandı. Talha b. Ubeydullah o gün öldürüldü. Zübeyir ise daha sonra Vâdî’s-Sibâ‘ denilen yerde öldürüldü. Âişe ile Mervân, geride kalan Kureyşlilerle birlikte Medine’ye döndüler. Âişe oradan Mekke’ye geçti. Medine’de Mervân ile Esved b. Eb Buhturî hâkimiyet sağladı. Bu sırada Ali ile Muâviye arasında savaş alevlendi. İki tarafın birlikleri, hem Medine’ye hem de hac için Mekke’ye gelirdi. Kim önce gelirse, o yıl hac mevsiminde insanların emîri olurdu. Bunun üzerine Peygamber’in (sav) hanımı Ümmü Habîbe, diğer hanımı Ümmü Seleme’ye haber göndererek şöyle 'Gel, Ali ile Muâviye’ye mektup yazalım, bu insanları korkutan birlikleri geri çağırsınlar ki ümmet iki taraftan birinde birleşsin' dedi. Ümmü Habîbe 'Senin adına Muâviye’yi ben hallederim' dedi. Ümmü Seleme de 'Senin adına Ali’yi ben hallederim' dedi. Her biri, kendi tarafındaki kişiye mektup yazdı ve Kureyş ile Ensâr’dan oluşan bir heyet gönderdi. Muâviye, Ümmü Habîbe’nin isteğini kabul etti. Ali de Ümmü Seleme’nin isteğini yerine getirmek istedi, fakat oğlu Hasan b. Ali buna engel oldu. Böylece her iki tarafın birlikleri ve valileri, Medine ile Mekke’ye gidip gelmeye devam etti. Bu durum Ali (Allah ona rahmet etsin) öldürülene kadar sürdü. Sonrasında insanlar Muâviye üzerinde birleşti." "Mısır, Ali b. Ebu Tâlib’in hâkimiyetindeydi. Ali, Mısır’a Kays b. Saʿd b. Ubâde el-Ensârî’yi vali olarak atamıştı. (Kays’ın babası) Saʿd b. Ubâde, Bedir günü ve başka günlerde Rasulullah (sav) ile birlikte Ensâr’ın sancağını taşıyan kişiydi. Kays ise insanların en basiretli olanlarından sayılırdı, ancak fitne döneminde durum, onu da bazı zor tercihlere sürüklemişti. Bu sırada Muâviye ve Amr b. Âs, Kays’ı Mısır’dan çıkarmak için uğraşıyor ve Mısır üzerinde hâkimiyet kurmak istiyorlardı. Fakat Kays, zekâsı ve siyasî kurnazlığıyla onlara karşı koymuş, bu yüzden ne Muâviye ne de Amr Mısır’ı ele geçirebilmişti. Nihayet Muâviye, Ali’nin yanında bulunan Kays’ı kendi tarafına çekmek için bir hile düşündü." "Muâviye der ki: Kays bana karşı koyarken, Şam halkına 'Kays’a sövmeyin, onu benimle savaşmaya çağırmayın. Çünkü o bizim taraftarımızdır; mektupları bize gelir, bize nasihat eder. Gözünüzle görmüyor musunuz, yanında bulunan kardeşleriniz olan Haribtâ halkına nasıl davranıyor? Onlara maaşlarını ve erzaklarını veriyor, yollarını güvene alıyor, gelen misafire ikram ediyor. Böyle birine, bizimle dostluğu hususunda kuşku beslemek doğru olmaz' dedim. Muâviye der ki: Ben bu sözleri hem Şam halkına söylüyor hem de Irak’taki taraftarlarına mektuplar yazarak yayıyordum. Bu durum, Iraklı casuslar vasıtasıyla Ali’ye ulaştı. Haberi ona, Abdullah b. Cafer ile Muhammed b. Ebu Bekir getirdi. Bunun üzerine Ali, Kays’tan şüphelendi ve ona mektup yazarak Haribtâ halkıyla savaşmasını emretti. O gün Haribtâ halkı on bin kişiydi. Kays, Ali’ye 'Bunlar Mısır’ın ileri gelenleri, şerefli kişileridir. Ben onları yollarının güvenli olacağına ikna ettim, maaşlarını ve erzaklarını veriyorum. Onların gönüllerinin Muâviye’den yana olduğunu biliyorum. Bugün onlarla savaşmak, hem senin hem de benim için daha büyük bir felaket olur. Eğer bana karşı savaşmak isteseler, karşımızda aslanlar gibi çarpışırlar. İçlerinde Busr b. Ertât, Mesleme b. Muhalled ve Muâviye b. Hudeyc el-Havlânî gibi adamlar var. Beni kendi görüşümle baş başa bırak. Ben onların hâlini idare etmeyi biliyorum' diye cevap gönderdi. Fakat Ali, Kays’ın bu talebini kabul etmedi ve onlarla savaşmasını emretti. Kays ise savaşmayı reddederek 'Eğer bana güvenmiyorsan, beni görevden al ve yerime başkasını gönder' diye yazdı. Bunun üzerine Ali, Mısır’a Mâlik el-Eşter’i vali tayin etti. Mâlik, Kalzûm’a vardığında orada bal ile karıştırılmış bir içecek içti. Bu içecek zehirliydi ve onun ölmesine sebep oldu. Bu haber, Muâviye ile Amr b. Âs’a ulaştığında Amr 'Allah’ın baldan oluşan orduları vardır' dedi. Ali, Mâlik el-Eşter’in vefatını öğrenince Mısır’a Muhammed b. Ebu Bekir’i vali tayin etti. Kays b. Saʿd, yeni vali Muhammed’i karşıladı ve onunla özel olarak konuşup 'Sen, savaşta basireti olmayan birinin (Ali’nin) yanından geliyorsun. Sizin, beni görevden almanız, size nasihat etmeme engel olmaz. Ben işlerinize vâkıfım. Sana, Muâviye ve Amr b. Âs’a karşı uyguladığım hileyi anlatacağım; bunu uygula. Başka bir yolla onları alt etmeye çalışırsan helâk olursun' dedi ve Kays, ona uyguladığı siyaseti ayrıntılarıyla anlattı. Ancak Muhammed b. Ebu Bekir, Kays’ın tavsiyelerine aykırı davrandı ve her işte ona muhalefet etti. Mısır’a varınca Kays, Medine’ye doğru yola çıktı. Orada Mervân ve Esved b. Ebu Buhturî onu korkuttular. Bunu üzerine o yakalanıp öldürülmekten çekindiği için devesine binerek Ali’nin yanına gitti. Bunu öğrenen Muâviye, Mervân ile Esved’e öfkeli mektup yazarak 'Siz, Ali’ye Kays b. Saʿd’ı, onun görüşünü ve hilesini göndermiş oldunuz. Vallahi sekiz bin savaşçı göndermiş olsaydınız bile, Kays’ı ona göndermeniz kadar bana ağır gelmezdi' dedi. Kays, Ali’nin yanına varınca onlara Muhammed b. Ebu Bekir’in öldürüldüğü haberi ulaştı. Ali, o zaman anladı ki Kays, Mısır’da büyük fitneleri ustaca idare etmişti. Ali’nin ve Kays’ı görevden almaya teşvik edenlerin siyaseti, Kays’ın siyasetinden çok daha zayıf kalmıştı. Bundan sonra Ali, Kays’ın bütün görüşlerini kabul etti ve onu Irak halkının öncü birliklerinin başına, Azerbaycan ve çevresine, “Şurta el-Hamsîn” (özel harekat birliği) üzerine komutan olarak tayin etti. Kays’ın komutasında kırk bin kişi, Ali’ye ölümüne biat etmişti. Kays, Ali öldürülünceye kadar, bu sınırı korumaya devam etti." "Irak halkı, Hasan b. Ali’yi hilâfete getirdi. Hasan, savaşmak istemiyordu. Amacı sadece Muâviye’den kendi lehine olabildiğince tavizler almak, sonra da topluluğa (cemaat) katılıp biat etmekti. Hasan, Kays b. Sa‘d’ın bu düşüncesine katılmayacağını anlayınca onu görevden aldı ve yerine Ubeydullah b. Abbâs’ı tayin etti. Ubeydullah, Hasan’ın kendi lehine ne almak istediğini anlayınca, Muâviye’ye yazıp güvence (eman) talep etti ve elde ettiği mallar konusunda kendi lehine şartlar ileri sürdü. Muâviye bu şartları kabul etti ve ona, çok sayıda süvariyle birlikte İbn Âmir’i gönderdi. Ubeydullah gece vakti onlara katıldı, komutansız kalan askerlerini ise geride bıraktı. Bu askerlerin başında Kays b. Sa'd bulunuyordu. Elli kişilik seçkin muhafız birliği (Şurṭatü’l-Ḫamsîn), Kays b. Sa'd’ı kumandan tayin etti. Onlar, Ali taraftarları (Şîa) ve ona tabi olanlar için, canları, malları hususunda ve fitne sırasında elde ettikleri konularda güvence şartı kabul edilinceye kadar Muâviye ve Amr b. Âs ile savaşmak üzere and içtiler. Muâviye, Ubeydullah ve Hasan ile işini bitirdikten sonra, elinde kırk bin kişi bulunan ve kendisi açısından en mühim kişi saydığı bu adamı (Kays) kendi tarafına çekmek için hileye başvurdu. Muâviye, Amr ve Şam halkı, Kays’ın kuvvetleri karşısında kırk gece konakladı. Muâviye ona sürekli elçi gönderiyor, Allah’ı hatırlatıyor ve 'Kime itaat için bana karşı savaşıyorsun? İtaatine savaş açtığın kişi bana biat etti' diyordu. Kays ise bunu kabul etmiyordu. Nihayet Muâviye, alt kısmı mühürlü boş bir sahife göndererek, 'Bu sahifeye ne yazarsan senindir' dedi. Amr, Muâviye’ye 'Bunu ona verme, onunla savaş' dedi. Fakat Muâviye – iki kişiden daha hayırlısı olarak – 'Acele etme ey Ebu Abdullah! Biz bu adamları öldüremeyiz, ama onların sayısınca Şamlı öldürülür. Böyle bir hayattan ne hayır gelir? Vallahi, mecbur kalmadıkça onunla savaşmam' dedi. Sahife gelince, Kays b. Sa'd, kendisi ve Ali taraftarları için can ve mal güvenliği şartını ileri sürdü. Fitne esnasında işledikleri fiillerden dolayı da güvence istedi. Bu şartlarda Muâviye’den herhangi bir mal talep etmedi. Muâviye şartı kabul etti; Kays ve beraberindekiler topluluğa (cemaat) katıldılar." "Araplar içinde, ilk fitne çıkıncaya kadar, “Arapların dahileri” diye anılan beş kişi vardı. Kureyş’ten Muâviye ve Amr b. Âs; Ensar’dan Kays b. Sa'd; Muhâcirlerden Abdullah b. Budeyl b. Verka el-Huzâî; Sakîf kabilesinden Muğîre b. Şu‘be. Bunlardan Ali’nin yanında iki kişi vardı: Kays b. Sa‘d ve Abdullah b. Budeyl. Muğîre ise Tâif ve çevresinde tarafsız kalmıştı. Hakemler hüküm verdikten sonra, Ezruh’ta bir araya geldiler, Muğîre b. Şu‘be de onlara katıldı. Hakemler, Abdullah b. Ömer ve Abdullah b. Zübeyir’e elçi gönderdiler. Pek çok Kureyşli, Muâviye Şam halkıyla, Ebu Mûsâ el-Eş‘arî ve Amr b. Âs ise hakem olarak orada hazır bulundu. Ali ve Iraklılar ise gelmeyi reddettiler. Muğîre b. Şu'be, Kureyş’in ileri gelenlerinden bazılarına şöyle 'Sizce, bu iki hakemin anlaşıp anlaşamayacağını öğrenebilecek bir kimse var mı?' Onlar 'Bunu kimsenin bilebileceğini sanmıyoruz' dediler. Muğîre ise 'Vallahi, ben onların yanına girip baş başa konuştuğumda, geri dönüşlerinden bunu anlayabileceğimi düşünüyorum' dedi. Önce Amr b. Âs’ın yanına girdi ve 'Ey Ebu Abdullah! Sana soracağım konuda beni bilgilendir. Biz, bu savaş meselesinde size açık hâle gelen hususta tereddüde düştük ve acele etmeyip beklemeyi, ümmet bir kişi etrafında birleştiğinde de ümmetin girdiği hayırlı şeye girmeyi uygun gördük. Biz tarafsızlar hakkında ne düşünüyorsun?' dedi. Amr b. Âs 'Ben sizi, tarafsızlar olarak, hem iyilerin hem de kötülerin arkasında görüyorum' dedi. Muğîre, ona başka bir şey sormadan ayrıldı ve Ebu Mûsâ el-Eş‘arî’nin yanına girdi. Onunla baş başa kaldı ve Amr’a söylediğine benzer sözler söyledi. Ebu Mûsâ ona 'Ben sizi insanların en sağlam görüşlüsü olarak görüyorum. Ayrıca sizde Müslümanların geriye kalan en hayırlı kesimini görüyorum' dedi. Muğîre ondan başka bir şey sormadan ayrıldı. Sonra Kureyş’in ileri gelenlerinden olup da daha önce onlara bu mesele hakkında konuştuğu arkadaşlarının yanına geldi ve 'Size yeminle söylüyorum ki, bu iki kişi (hakemler) tek bir adam üzerinde birleşmeyecek; her biri kendi görüşüne çağıracaktır' dedi." "Hakemler bir araya gelip baş başa konuştuklarında Amr b. Âs, Ebu Mûsâ’ya 'Ey Ebu Mûsâ! Sence bizim ilk olarak hakkı gözeterek hüküm vermemiz gereken şey, vefalı olana vefa, hain olana da misliyle mukabele etmek değil midir?' dedi. Ebu Mûsâ 'Bu nedir?' diye sordu. Amr 'Muâviye ve Şamlıların, onlara verdiğimiz randevuya vefalı olarak geldiklerini bilmiyor musun?' dedi. Ebu Mûsâ 'Yaz bunu' dedi ve yazdı. Bunun üzerine Amr 'Benimle senin samimiyetle karar verdiğimiz husus, bu ümmetin işini yürütecek birini belirlemektir. Sen bir isim söyle ey Ebu Mûsâ! Zira ben de sana, biat etmen karşılığında sana biat edebilirim' dedi. Ebu Mûsâ 'Ben, bu görevi, (tarafsız kalanlardan olan) Abdullah b. Ömer b. el-Hattâb’a veriyorum' dedi. Amr ise 'Ben de sana Muâviye b. Ebu Süfyân’ı öneriyorum' dedi. Böylece ikisi o meclisten ayrılmadan önce anlaşmazlığa düştüler ve birbirlerine ağır sözler söylediler. Sonra halka çıktılar. Ebu Mûsâ şöyle dedi: Ey insanlar! Ben, Amr b. Âs’ın durumunu, Allah Teâlâ’nın 'Biz ona ayetlerimizi vermiştik. Fakat o, gurura kapılarak, ayetlerimizden sıyrılıp çıktı. Böylece şeytan onu kandırıp peşine taktı. Sonunda yolunu yitirip azgın sapıklardan biri hâline geldi. Eğer dileseydik, onu ayetlerimiz sâyesinde yüceltirdik; fakat o dünyaya saplandı ve nefsinin isteklerine uydu. Onun hâli, köpeğin hâline benzer ki, üzerine varıp kovalasan da dilini çıkarır solur, kendi hâline bıraksan da solur. İşte ayetlerimizi yalanlayan bir toplumun hâli böyledir. Sen kendilerine bu kıssayı anlat, belki üzerinde düşünürler' [A'raf, 7/175] ayetinde anlattığı kimseye benzettim. Amr b. Âs ise şöyle dedi: Ey insanlar! Ben de Ebu Mûsâ’nın durumunu, Allah Teâlâ’nın 'Tevrat’ın hükümlerini uygulamakla yükümlü tutulan, fakat bu yükümlülüğü yerine getirmeyenlerin hâli, ciltlerle kitap taşıyan eşeğe benzer. Allah’ın âyetlerini yalanlayan topluluğun hâli ne kötüdür! Allah zâlimler topluluğunu doğru yola erdirmez.' [Cuma, 62/5] ayetinde buyurduğu kimseye benzettim. Bunun ardından her biri, diğerine dair bu benzetmeyi, çeşitli şehirlere mektup olarak gönderdi." Ez-Zuhrî, ona Sâlim, ona da Abdullah b. Ömer; (T) Ma‘mer der ki: Bana İbn Tâvûs, ona İkrime b. Hâlid, ona da Abdullah b. Ömer şöyle demiştir: "Muâviye bir akşam kalktı, Allah’a O’na yaraşır şekilde hamd etti, sonra 'Bundan sonra… Bu meselede söz söyleyecek olan varsa, karşıma çıksın. Vallahi, bu hususta söz söylemeye kalkacak hiç kimse yoktur ki, ben ondan ve babasından daha hak sahibi olmayayım' dedi. -Muâviye bunu söylerken Abdullah b. Ömer’e imada bulunuyordu.- Abdullah b. Ömer der ki: İstedim ki ben bağdaş oturuşumu bozarak kalkıp ona 'Bu hususta, seni ve babanı İslâm uğruna savaşmış adamlar konuşacak' diyeyim, ama bir söz söyleyip cemaatin arasına fitne sokmaktan, kan dökülmesine sebep olmaktan ve yanlış bir görüşle hareket etmekten korktum. Allah Teâlâ’nın cennette verdiği vaat, bana bunların hepsinden daha sevimli geldi. Eve döndüğümde bana Habîb b. Mesleme geldi ve bana 'Adamın konuştuğunu duyduğunda, senin de konuşmanı engelleyen şey neydi?' dedi. Ben de 'Bunu yapmak istedim, ama bir söz söyleyip cemaatin arasına fitne sokmaktan, kan dökülmesine sebep olmaktan ve yanlış bir görüşle hareket etmekten korktum. Allah Teâlâ’nın cennette verdiği vaat, bana bütün bunlardan daha sevimli geldi' dedim. Habîb b. Mesleme, Abdullah b. Ömer’e 'Anam babam sana feda olsun! Sen, korunmuş ve fitneye sebep olacak şeylerden uzak tutulmuş oldun' dedi."

• Abdürrezzak b. Hemmam Musannef Meğâzî 9770, 5/452

عَبدُ الرَّزَّاقِ، عَنْ مَعْمَرٍ، عَنِ الزُّهْرِيِّ، قَالَ: ثُمَّ إِنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بَعْدَمَا هَاجَرَ، وَجَاءَ الَّذِينَ كَانُوا بِأَرْضِ الحَبَشَةِ، بَعَثَ بَعْثَيْنِ قِبَلَ الشَّامِ، إِلَى كَلْبٍ وَبَلْقِين، وَغَسَّانَ وَكُفَّارِ العَرَبِ الَّذِينَ فِي مَشَارِفِ الشَّامِ. فَأَمَّرَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَلَى أَحَدِ البَعْثَيْنِ أَبَا عُبَيْدَةَ بْنَ الجَرَّاحِ، وَهُوَ أَحَدُ بَنِي فِهْرٍ، وَأَمَّرَ عَلَى البَعْثِ الآخَرِ عَمْرَو بْنَ العَاصِ. فَانتَدَبَ فِي بَعْثِ أَبِي عُبَيْدَةَ أَبُو بَكْرٍ وَعُمَرُ. فَلَمَّا كَانَ عِندَ خُرُوجِ البَعْثَيْنِ، دَعَا رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَبَا عُبَيْدَةَ بْنَ الجَرَّاحِ وَعَمْرَو بْنَ العَاصِ، فَقَالَ لَهُمَا: لَا تَعَاصَيَا. فَلَمَّا فَصَلَا عَنِ المَدِينَةِ، جَاءَ أَبُو عُبَيْدَةَ، فَقَالَ لِعَمْرِو بْنِ العَاصِ: إِنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَهِدَ إِلَيْنَا أَنْ لَا نَتَعَاصَى، فَإِمَّا أَنْ تُطِيعَنِي وَإِمَّا أَنْ أُطِيعَكَ. فَقَالَ عَمْرُو بْنُ العَاصِ: بَلْ أَطِعْنِي. فَأَطَاعَهُ أَبُو عُبَيْدَةَ، فَكَانَ عَمْرُو أَمِيرَ البَعْثَيْنِ كِلَيْهِمَا. فَوَجَدَ مِنْ ذَلِكَ عُمَرُ بْنُ الخَطَّابِ وَجْدًا شَدِيدًا، فَكَلَّمَ أَبَا عُبَيْدَةَ، فَقَالَ: أَتُطِيعُ ابْنَ النَّابِغَةِ، وَتُؤَمِّرُهُ عَلَى نَفْسِكَ، وَعَلَى أَبِي بَكْرٍ، وَعَلَيْنَا؟ مَا هَذَا الرَّأْيُ؟ فَقَالَ أَبُو عُبَيْدَةَ لِعُمَرَ بْنِ الخَطَّابِ: ابْنَ أُمَّ، إِنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَهِدَ إِلَيَّ وَإِلَيْهِ أَنْ لَا نَتَعَاصَى، فَخَشِيتُ إِنْ لَمْ أُطِعْهُ أَنْ أَعْصِيَ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ. وَشَكَا إِلَيْهِ ذَلِكَ، فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: مَا أَنَا بِمُؤَمِّرِهَا عَلَيْكُمْ إِلَّا بَعْدَكُمْ – يُرِيدُ المُهَاجِرِينَ –. وَكَانَتْ تِلْكَ الغَزْوَةُ تُسَمَّى ذَاتَ السَّلَاسِلِ، أُسِرَ فِيهَا نَاسٌ كَثِيرٌ مِنَ العَرَبِ، وَسُبُوا. ثُمَّ أَمَرَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بَعْدَ ذَلِكَ أُسَامَةَ بْنَ زَيْدٍ، وَهُوَ غُلَامٌ شَابٌّ، فَانتَدَبَ فِي بَعْثِهِ عُمَرُ بْنُ الخَطَّابِ، وَالزُّبَيْرُ بْنُ العَوَّامِ، فَتُوُفِّيَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَبْلَ أَنْ يَصِلَ ذَلِكَ البَعْثُ، فَأَنْفَذَهُ أَبُو بَكْرٍ الصِّدِّيقُ بَعْدَ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ. ثُمَّ بَعَثَ أَبُو بَكْرٍ حِينَ وَلِيَ الأَمْرَ بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ثَلَاثَةَ أُمَرَاءَ إِلَى الشَّامِ: وَأَمَرَ خَالِدَ بْنَ سَعِيدٍ عَلَى جُنْدٍ، وَأَمَرَ عَمْرَو بْنَ العَاصِ عَلَى جُنْدٍ، وَأَمَرَ شُرَحْبِيلَ بْنَ حَسَنَةَ عَلَى جُنْدٍ، وَبَعَثَ خَالِدَ بْنَ الوَلِيدِ عَلَى جُنْدٍ قِبَلَ العِرَاقِ. ثُمَّ إِنَّ عُمَرَ كَلَّمَ أَبَا بَكْرٍ، فَلَمْ يَزَلْ يُكَلِّمُهُ حَتَّى أَمَرَ يَزِيدَ بْنَ أَبِي سُفْيَانَ عَلَى خَالِدِ بْنِ سَعِيدٍ وَجُنْدِهِ، وَذَلِكَ مِنْ مُوجِدَةٍ وَجَدَهَا عُمَرُ بْنُ الخَطَّابِ عَلَى خَالِدِ بْنِ سَعِيدٍ، حِينَ قَدِمَ مِنَ اليَمَنِ بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ. فَلَقِيَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ خَالِدَ بْنَ سَعِيدٍ، فَقَالَ: أَغَلَبْتُمْ يَا بَنِي عَبْدِ مَنَافٍ عَلَى أَمْرِكُمْ؟، فَلَمْ يَحْمِلْهَا عَلَيْهِ أَبُو بَكْرٍ، وَحَمَلَهَا عَلَيْهِ عُمَرُ. فَقَالَ عُمَرُ: فَإِنَّكَ لَتَتْرُكُ إِمْرَتَهُ عَلَى الثَّعَالِبِ. فَلَمَّا اسْتَعْمَلَهُ أَبُو بَكْرٍ ذَكَرَ ذَلِكَ، فَكَلَّمَ أَبَا بَكْرٍ، فَاسْتَعْمَلَ مَكَانَهُ يَزِيدَ بْنَ أَبِي سُفْيَانَ، فَأَدْرَكَهُ يَزِيدُ أَمِيرًا بَعْدَ أَنْ وَصَلَ الشَّامَ بِذِي المَرْوَةِ، وَكَتَبَ أَبُو بَكْرٍ إِلَى خَالِدِ بْنِ الوَلِيدِ، فَأَمَرَهُ بِالمَسِيرِ إِلَى الشَّامِ بِجُنْدِهِ، فَفَعَلَ، فَكَانَتِ الشَّامُ عَلَى أَرْبَعَةِ أُمَرَاءَ حَتَّى تُوُفِّيَ أَبُو بَكْرٍ. فَلَمَّا اسْتُخْلِفَ عُمَرُ، نَزَعَ خَالِدَ بْنَ الوَلِيدِ، وَأَمَرَ مَكَانَهُ أَبَا عُبَيْدَةَ بْنَ الجَرَّاحِ، ثُمَّ قَدِمَ الجَابِيَةَ، فَنَزَعَ شُرَحْبِيلَ بْنَ حَسَنَةَ، وَأَمَرَ جُنْدَهُ أَنْ يَتَفَرَّقُوا فِي الأُمَرَاءِ الثَّلَاثَةِ. فَقَالَ شُرَحْبِيلُ بْنُ حَسَنَةَ: يَا أَمِيرَ المُؤْمِنِينَ! أَعَجَزْتُ أَمْ خُنْتُ؟ قَالَ: لَمْ تَعْجَزْ وَلَمْ تَخُنْ. قَالَ: فَفِيمَ عَزَلْتَنِي؟ قَالَ: تَحَرَّجْتُ أَنْ أُؤَمِّرَكَ وَأَنَا أَجِدُ أَقْوَى مِنْكَ. قَالَ: فَاعْذِرْنِي يَا أَمِيرَ المُؤْمِنِينَ! قَالَ: سَأَفْعَلُ، وَلَوْ عَلِمْتُ غَيْرَ ذَلِكَ لَمْ أَفْعَلْ. قَالَ: فَقَامَ عُمَرُ فَعَذَرَهُ، ثُمَّ أَمَرَ عَمْرَو بْنَ العَاصِ بِالمَسِيرِ إِلَى مِصْرَ. وَبَقِيَتِ الشَّامُ عَلَى أَمِيرَيْنِ: أَبِي عُبَيْدَةَ بْنِ الجَرَّاحِ، وَيَزِيدَ بْنِ أَبِي سُفْيَانَ. ثُمَّ تُوُفِّيَ أَبُو عُبَيْدَةَ بْنُ الجَرَّاحِ، فَاسْتَخْلَفَ خَالِدًا، وَابْنَ عَمِّهِ عِيَاضَ بْنَ غَنْمٍ، فَأَقَرَّهُ عُمَرُ. فَقِيلَ لِعُمَرَ: كَيْفَ تُقِرُّ عِيَاضَ بْنَ غَنْمٍ، وَهُوَ رَجُلٌ جَوَادٌ لَا يَمْنَعُ شَيْئًا يُسْأَلُهُ، وَقَدْ نَزَعْتَ خَالِدَ بْنَ الوَلِيدِ لِأَنَّهُ كَانَ يُعْطِي دُونَكَ؟ فَقَالَ عُمَرُ: إِنَّ هَذِهِ شِيمَةُ عِيَاضٍ فِي مَالِهِ حَتَّى يَخْلُصَ إِلَى مَالِهِ، وَإِنِّي مَعَ ذَلِكَ لَمْ أَكُنْ لِأُغَيِّرَ أَمْرًا قَضَاهُ أَبُو عُبَيْدَةَ بْنُ الجَرَّاحِ. قَالَ: ثُمَّ تُوُفِّيَ يَزِيدُ بْنُ أَبِي سُفْيَانَ، فَأَمَرَ مَكَانَهُ مُعَاوِيَةَ، فَنَعَاهُ عُمَرُ إِلَى أَبِي سُفْيَانَ، فَقَالَ: احْتَسِبْ يَزِيدَ يَا أَبَا سُفْيَانَ! قَالَ: يَرْحَمُهُ اللهُ، فَمَنْ أَمَّرْتَ مَكَانَهُ؟ قَالَ: مُعَاوِيَةَ. قَالَ: وَصَلَتْكَ رَحِمٌ. قَالَ: ثُمَّ تُوُفِّيَ عِيَاضُ بْنُ غَنْمٍ، فَأَمَرَ مَكَانَهُ عُمَيْرَ بْنَ سَعْدٍ الأَنْصَارِيَّ، فَكَانَتِ الشَّامُ عَلَى مُعَاوِيَةَ وَعُمَيْرٍ، حَتَّى قُتِلَ عُمَيْرٌ. فَاسْتُخْلِفَ عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ، فَعَزَلَ عُمَيْرًا، وَتَرَكَ الشَّامَ لِمُعَاوِيَةَ، وَنَزَعَ المُغِيرَةَ بْنَ شُعْبَةَ عَنِ الكُوفَةِ، وَأَمَرَ مَكَانَهُ سَعْدَ بْنَ أَبِي وَقَّاصٍ، وَنَزَعَ عَمْرَو بْنَ العَاصِ عَنْ مِصْرَ، وَأَمَرَ مَكَانَهُ عَبْدَ اللهِ بْنَ سَعْدِ بْنِ أَبِي سَرْحٍ، وَنَزَعَ أَبَا مُوسَى الأَشْعَرِيَّ، وَأَمَرَ مَكَانَهُ عَبْدَ اللهِ بْنَ عَامِرِ بْنِ كُرَيْزٍ. ثُمَّ نَزَعَ سَعْدَ بْنَ أَبِي وَقَّاصٍ مِنَ الكُوفَةِ، وَأَمَرَ الوَلِيدَ بْنَ عُقْبَةَ، ثُمَّ شُهِدَ عَلَى الوَلِيدِ فَجَلَدَهُ، وَنَزَعَهُ، وَأَمَرَ سَعِيدَ بْنَ العَاصِ مَكَانَهُ، ثُمَّ قَالَ النَّاسُ، وَنَشِبُوا فِي الفِتْنَةِ. فَحَجَّ سَعِيدُ بْنُ العَاصِ، ثُمَّ قَفَلَ مِنْ حَجِّهِ، فَلَقِيَتْهُ خَيْلُ العِرَاقِ، فَرَجَّعُوهُ مِنَ العُذَيْبِ، وَأَخْرَجَ أَهْلُ مِصْرَ عَبْدَ اللهِ بْنَ سَعْدِ بْنِ أَبِي سَرْحٍ، وَأَقَرَّ أَهْلُ البَصْرَةِ عَبْدَ اللهِ بْنَ عَامِرِ بْنِ كُرَيْزٍ. فَكَانَ ذَلِكَ أَوَّلَ الفِتْنَةِ، حَتَّى إِذَا قُتِلَ عُثْمَانُ رَحِمَهُ اللهُ، بَايَعَ النَّاسُ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ، فَأَرْسَلَ إِلَى طَلْحَةَ وَالزُّبَيْرِ: إِنْ شِئْتُمَا فَبَايِعَانِي، وَإِنْ شِئْتُمَا بَايَعْتُ أَحَدَكُمَا، فَقَالَا: بَلْ نُبَايِعُكَ، ثُمَّ هَرَبَا إِلَى مَكَّةَ، وَبِمَكَّةَ عَائِشَةُ زَوْجُ النَّبِيِّ ﷺ، فَأَعَانَتْهُمَا عَلَى رَأْيِهِمَا، فَأَطَاعَهُمَا نَاسٌ كَثِيرٌ مِنْ قُرَيْشٍ. فَخَرَجُوا قِبَلَ البَصْرَةِ يَطْلُبُونَ بِدَمِ ابْنِ عَفَّانَ، وَخَرَجَ مَعَهُمَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِي بَكْرٍ، وَعَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عتَّابِ بْنِ أَسِيدٍ، وَعَبْدُ اللهِ بْنُ الحَارِثِ بْنِ هِشَامٍ، وَعَبْدُ اللهِ بْنُ الزُّبَيْرِ، وَمَرْوَانُ بْنُ الحَكَمِ، فِي أُنَاسٍ مِنْ قُرَيْشٍ. كَلَّمُوا أَهْلَ البَصْرَةِ، وَحَدَّثُوهُمْ أَنَّ عُثْمَانَ قُتِلَ مَظْلُومًا، وَأَنَّهُمْ جَاءُوا تَائِبِينَ مِمَّا كَانُوا غَلَوْا بِهِ فِي أَمْرِ عُثْمَانَ، فَأَطَاعَهُمْ عَامَّةُ أَهْلِ البَصْرَةِ، وَاعْتَزَلَ الأَحْنَفُ مِنْ تَمِيمٍ، وَخَرَجَ عَبْدُ القَيْسِ إِلَى عَلِيٍّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ بِعَامَّةِ مَنْ أَطَاعَهُ. وَرَكِبَتْ عَائِشَةُ جَمَلًا لَهَا يُقَالُ لَهُ عَسْكَرُ، وَهِيَ فِي هَوْدَجٍ قَدْ أَلْبَسَتْهُ الدُّفُوفَ – يَعْنِي جُلُودَ البَقَرِ – فَقَالَتْ: إِنَّمَا أُرِيدُ أَنْ يُحْجَزَ بَيْنَ النَّاسِ مَكَانِي، وَلَمْ أَحْسِبْ أَنْ يَكُونَ بَيْنَ النَّاسِ قِتَالٌ، وَلَوْ عَلِمْتُ ذَلِكَ لَمْ أَقِفْ ذَلِكَ المَوْقِفَ أَبَدًا. قَالَتْ: فَلَمْ يَسْمَعِ النَّاسُ كَلَامِي، وَلَمْ يَلْتَفِتُوا إِلَيَّ، وَكَانَ القِتَالُ، فَقُتِلَ يَوْمَئِذٍ سَبْعُونَ مِنْ قُرَيْشٍ، كُلُّهُمْ يَأْخُذُ بِخِطَامِ جَمَلِ عَائِشَةَ حَتَّى يُقْتَلَ. ثُمَّ حُمِلَ الهَوْدَجُ حَتَّى أُدْخِلَ مَنْزِلًا مِنْ تِلْكَ المَنَازِلِ، وَجُرِحَ مَرْوَانُ جِرَاحًا شَدِيدَةً، وَقُتِلَ طَلْحَةُ بْنُ عُبَيْدِ اللهِ يَوْمَئِذٍ، وَقُتِلَ الزُّبَيْرُ بَعْدَ ذَلِكَ بِوَادِي السِّبَاعِ، وَقَفَلَتْ عَائِشَةُ وَمَرْوَانُ بِمَنْ بَقِيَ مِنْ قُرَيْشٍ، فَقَدِمُوا المَدِينَةَ، وَانْطَلَقَتْ عَائِشَةُ فَقَدِمَتْ مَكَّةَ. فَكَانَ مَرْوَانُ وَالأَسْوَدُ بْنُ أَبِي البُخْتُرِيِّ عَلَى المَدِينَةِ وَأَهْلِهَا، يَغْلِبَانِ عَلَيْهَا، وَهَاجَتِ الحَرْبُ بَيْنَ عَلِيٍّ وَمُعَاوِيَةَ، فَكَانَتْ بُعُوثُهُمَا تَقْدَمُ المَدِينَةَ، وَتَقْدَمُ مَكَّةَ لِلْحَجِّ، فَأَيُّهُمَا سَبَقَ فَهُوَ أَمِيرُ المَوْسِمِ أَيَّامَ الحَجِّ لِلنَّاسِ. ثُمَّ إِنَّهَا أَرْسَلَتْ أُمُّ حَبِيبَةَ زَوْجُ النَّبِيِّ ﷺ إِلَى أُمِّ سَلَمَةَ، فَقَالَتْ إِحْدَاهُمَا لِلأُخْرَى: تَعَالَيْ نَكْتُبْ إِلَى مُعَاوِيَةَ وَعَلِيٍّ أَنْ يُعْتِقَا مِنْ هَذِهِ البُعُوثِ الَّتِي تُرَوِّعُ النَّاسَ، حَتَّى تَجْتَمِعَ الأُمَّةُ عَلَى أَحَدِهِمَا. فَقَالَتْ أُمُّ حَبِيبَةَ: كَفَيْتُكِ أَخِي مُعَاوِيَةَ، وَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ: كَفَيْتُكِ عَلِيًّا. فَكَتَبَتْ كُلُّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا إِلَى صَاحِبِهَا، وَبَعَثَتْ وَفْدًا مِنْ قُرَيْشٍ وَالأَنْصَارِ، فَأَمَّا مُعَاوِيَةُ فَأَطَاعَ أُمَّ حَبِيبَةَ، وَأَمَّا عَلِيٌّ فَهَمَّ أَنْ يُطِيعَ أُمَّ سَلَمَةَ، فَنَهَاهُ الحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ عَنْ ذَلِكَ. فَلَمْ يَزَلْ بُعُوثُهُمَا وَعُمَّالُهُمَا يَخْتَلِفُونَ إِلَى المَدِينَةِ وَمَكَّةَ، حَتَّى قُتِلَ عَلِيٌّ رَحِمَهُ اللهُ تَعَالَى، ثُمَّ اجْتَمَعَ النَّاسُ عَلَى مُعَاوِيَةَ، وَمَرْوَانُ وَابْنُ البُخْتُرِيِّ يَغْلِبَانِ عَلَى أَهْلِ المَدِينَةِ فِي تِلْكَ الفِتْنَةِ. وَكَانَتْ مِصْرُ فِي سُلْطَانِ عَلِيٍّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ، فَأَمَرَ عَلَيْهَا قَيْسَ بْنَ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ الأَنْصَارِيَّ، وَكَانَ حَامِلَ رَايَةِ الأَنْصَارِ مَعَ رَسُولِ اللهِ ﷺ يَوْمَ بَدْرٍ وَغَيْرِهِ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ، وَكَانَ قَيْسٌ مِنْ ذَوِي الرَّأْيِ مِنَ النَّاسِ، إِلَّا مَا غَلَبَ عَلَيْهِ مِنْ أَمْرِ الفِتْنَةِ. فَكَانَ مُعَاوِيَةُ وَعَمْرُو بْنُ العَاصِ جَاهِدَيْنِ عَلَى إِخْرَاجِهِ مِنْ مِصْرَ، وَيَغْلِبَانِ عَلَيْهَا، وَقَدِ امْتَنَعَ مِنْهُمَا بِالدَّهَاءِ وَالمَكِيدَةِ، فَلَمْ يَقْدِرَا عَلَى فَتْحِهَا، حَتَّى كَادَ مُعَاوِيَةُ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ مِنْ قِبَلِ عَلِيٍّ. قَالَ: فَكَانَ مُعَاوِيَةُ يُحَدِّثُ رِجَالًا مِنْ ذَوِي الرَّأْيِ مِنْ قُرَيْشٍ، فَيَقُولُ: مَا ابْتَدَعْتُ مِنْ مَكِيدَةٍ قَطُّ أَعْجَبَ عِنْدِي مِنْ مَكِيدَةٍ كَايَدْتُ بِهَا قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ مِنْ قِبَلِ عَلِيٍّ وَهُوَ بِالْعِرَاقِ حِينَ امْتَنَعَ مِنِّي قَيْسٌ، فَقُلْتُ لِأَهْلِ الشَّامِ: لَا تَسُبُّوا قَيْسًا وَلَا تَدْعُونِي إِلَى غَزْوِهِ، فَإِنَّ قَيْسًا لَنَا شِيعَةٌ، تَأْتِينَا كُتُبُهُ وَنَصِيحَتُهُ، أَلَا تَرَوْنَ مَا يَفْعَلُ بِإِخْوَانِكُمُ الَّذِينَ عِنْدَهُ مِنْ أَهْلِ خَرِبْتَا، يُجْرِي عَلَيْهِمْ أَعْطِيَتَهُمْ وَأَرْزَاقَهُمْ، وَيُؤَمِّنُ سَرْبَهُمْ، وَيُحْسِنُ إِلَى كُلِّ رَاغِبٍ قَدِمَ عَلَيْهِ، فَلَا نَسْتَنْكِرُهُ فِي نَصِيحَتِهِ. قَالَ مُعَاوِيَةُ: وَطَفِقْتُ أَكْتُبُ بِذَلِكَ إِلَى شِيعَتِي مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ، فَسَمِعَ بِذَلِكَ مِنْ جَوَاسِيسِ عَلِيٍّ الَّذِينَ هُدُوا مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ، فَلَمَّا بَلَغَ ذَلِكَ عَلِيًّا، وَنَمَّاهُ إِلَيْهِ عَبْدُ اللهِ بْنُ جَعْفَرٍ وَمُحَمَّدُ بْنُ أَبِي بَكْرٍ الصِّدِّيقِ، اتَّهَمَ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ، وَكَتَبَ إِلَيْهِ يَأْمُرُهُ بِقِتَالِ أَهْلِ خَرِبْتَا، وَأَهْلُ خَرِبْتَا يَوْمَئِذٍ عَشَرَةُ آلَافٍ. فَأَبَى قَيْسٌ أَنْ يُقَاتِلَهُمْ، وَكَتَبَ إِلَى عَلِيٍّ: إِنَّهُمْ وُجُوهُ أَهْلِ مِصْرَ وَأَشْرَافُهُمْ، وَذَوُو الْحِفَاظِ مِنْهُمْ، وَقَدْ رَضُوا مِنِّي بِأَنْ أُؤَمِّنَ سَرْبَهُمْ، وَأُجْرِيَ عَلَيْهِمْ أَعْطِيَتَهُمْ وَأَرْزَاقَهُمْ، وَقَدْ عَلِمْتُ أَنَّ هَوَاهُمْ مَعَ مُعَاوِيَةَ، فَلَسْتُ مُكَايِدَهُمْ بِأَمْرٍ أَهْوَنَ عَلَيَّ وَعَلَيْكَ مِنْ أَنْ نَفْعَلَ ذَلِكَ بِهِمُ الْيَوْمَ، وَلَوْ دَعَوْتُهُمْ إِلَى قِتَالِي كَانُوا قِرَانَهُمْ أَسْوَدَانِ لِعَرَبٍ، وَفِيهِمْ بُسْرُ بْنُ أَرْطَاةَ، وَمَسْلَمَةُ بْنُ مُخَلَّدٍ، وَمُعَاوِيَةُ بْنُ خُدَيْجٍ الْخَوْلَانِيُّ، فَذَرْنِي وَرَأْيِي فِيهِمْ، وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا أُدَارِي مِنْهُمْ. فَأَبَى عَلَيْهِ عَلِيٌّ إِلَّا قِتَالَهُمْ، فَأَبَى قَيْسٌ أَنْ يُقَاتِلَهُمْ، وَكَتَبَ قَيْسٌ إِلَى عَلِيٍّ: إِنْ كُنْتَ تَتَّهِمُنِي فَاعْتَزِلْنِي عَنْ عَمَلِكَ، وَأَرْسِلْ إِلَيْهِ غَيْرِي. فَأَرْسَلَ الأَشْتَرَ أَمِيرًا عَلَى مِصْرَ، حَتَّى إِذَا بَلَغَ الْقُلْزُمَ شَرِبَ بِالْقُلْزُمِ شَرْبَةً مِنْ عَسَلٍ، فَكَانَ فِيهَا حَتْفُهُ، فَبَلَغَ ذَلِكَ مُعَاوِيَةَ وَعَمْرَ بْنَ الْعَاصِ، فَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ: إِنَّ لِلَّهِ جُنُودًا مِنْ عَسَلٍ. فَلَمَّا بَلَغَتْ عَلِيًّا وَفَاةُ الأَشْتَرِ، بَعَثَ مُحَمَّدَ بْنَ أَبِي بَكْرٍ أَمِيرًا عَلَى مِصْرَ، فَلَمَّا حَدَّثَ بِهِ قَيْسَ بْنُ سَعْدٍ قَادِمًا أَمِيرًا عَلَيْهِ، تَلَقَّاهُ، فَخَلَا بِهِ، وَنَاجَاهُ، وَقَالَ: إِنَّكَ قَدْ جِئْتَ مِنْ عِنْدِ امْرِئٍ لَا رَأْيَ لَهُ فِي الْحَرْبِ، وَإِنَّهُ لَيْسَ عَزْلُكُمْ إِيَّايَ بِمَانِعِي أَنْ أَنْصَحَ لَكُمْ، وَإِنِّي مِنْ أَمْرِكُمْ عَلَى بَصِيرَةٍ، وَإِنِّي أَدُلُّكَ عَلَى الَّذِي كُنْتُ أُكَايِدُ بِهِ مُعَاوِيَةَ وَعَمْرَ بْنَ الْعَاصِ وَأَهْلَ خَرِبْتَا، فَكَايِدْهُمْ بِهِ، فَإِنَّكَ إِنْ كَايَدْتَهُمْ بِغَيْرِهِ تَهْلِكْ. فَوَصَفَ لَهُ قَيْسٌ الْمُكَايَدَةَ الَّتِي كَايَدَهُمْ بِهَا، فَاغْتَشَّهُ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي بَكْرٍ، وَخَالَفَهُ فِي كُلِّ شَيْءٍ أَمَرَهُ بِهِ، فَلَمَّا قَدِمَ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي بَكْرٍ مِصْرَ، خَرَجَ قَيْسٌ قِبَلَ الْمَدِينَةِ، فَأَخَافَهُ مَرْوَانُ وَالأَسْوَدُ بْنُ أَبِي الْبُخْتُرِيِّ، حَتَّى إِذَا خَافَ أَنْ يُؤْخَذَ وَيُقْتَلَ، رَكِبَ رَاحِلَتَهُ فَظَهَرَ إِلَى عَلِيٍّ. فَكَتَبَ مُعَاوِيَةُ إِلَى مَرْوَانَ وَالأَسْوَدِ بْنِ أَبِي الْبُخْتُرِيِّ يَتَغَيَّظُ عَلَيْهِمَا، وَيَقُولُ: أَمْدَدْتُمَا عَلِيًّا بِقَيْسِ بْنِ سَعْدٍ، وَبِرَأْيِهِ وَمُكَايَدَتِهِ، فَوَاللَّهِ لَوْ أَمْدَدْتُمَاهُ بِثَمَانِيَةِ آلَافِ مُقَاتِلٍ مَا كَانَ ذَلِكَ بِأَغْيَظَ لِي مِنْ إِخْرَاجِكُمَا قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ إِلَى عَلِيٍّ. فَقَدِمَ قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ إِلَى عَلِيٍّ، فَلَمَّا بَانَهُ الْحَدِيثُ وَجَاءَهُمْ قَتْلُ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي بَكْرٍ، عَرَفَ عَلِيٌّ أَنَّ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ كَانَ يُدَارِي مِنْهُمْ أُمُورًا عِظَامًا مِنَ الْمُكَايَدَةِ الَّتِي قَصُرَ عَنْهَا رَأْيُ عَلِيٍّ وَرَأْيُ مَنْ كَانَ يُؤَزِّرُهُ عَلَى عَزْلِ قَيْسٍ، فَأَطَاعَ عَلِيٌّ قَيْسًا فِي الأَمْرِ كُلِّهِ، وَجَعَلَهُ عَلَى مُقَدِّمَةِ أَهْلِ الْعِرَاقِ، وَمَنْ كَانَ بِأَذْرَبِيجَانَ وَأَرْضِهَا، وَعَلَى شُرْطَةِ الْخَمْسِينَ الَّذِينَ انْتَدَبُوا لِلْمَوْتِ، وَبَايَعَ أَرْبَعُونَ أَلْفًا كَانُوا بَايَعُوا عَلِيًّا عَلَى الْمَوْتِ، فَلَمْ يَزَلْ قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ يَسُدُّ ذَلِكَ الثَّغْرَ حَتَّى قُتِلَ عَلِيٌّ. وَاسْتَخْلَفَ أَهْلُ الْعِرَاقِ الْحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ عَلَى الْخِلَافَةِ، وَكَانَ الْحَسَنُ لَا يُرِيدُ الْقِتَالَ، وَلَكِنَّهُ كَانَ يُرِيدُ أَنْ يَأْخُذَ لِنَفْسِهِ مَا اسْتَطَاعَ مِنْ مُعَاوِيَةَ، ثُمَّ يَدْخُلَ فِي الْجَمَاعَةِ وَيُبَايِعَ، فَعَرَفَ الْحَسَنُ أَنَّ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ لَا يُوَافِقُهُ عَلَى ذَلِكَ فَنَزَعَهُ، وَأَمَرَ مَكَانَهُ عُبَيْدَ اللهِ بْنَ الْعَبَّاسِ، فَلَمَّا عَرَفَ عُبَيْدُ اللهِ بْنُ الْعَبَّاسِ الَّذِي يُرِيدُ الْحَسَنُ أَنْ يَأْخُذَ لِنَفْسِهِ، كَتَبَ عُبَيْدُ اللهِ إِلَى مُعَاوِيَةَ يَسْأَلُهُ الْأَمَانَ، وَيَشْتَرِطُ لِنَفْسِهِ عَلَى الْأَمْوَالِ الَّتِي أَصَابَ، فَشَرَطَ ذَلِكَ مُعَاوِيَةُ لَهُ وَبَعَثَ إِلَيْهِ ابْنَ عَامِرٍ فِي خَيْلٍ عَظِيمَةٍ، فَخَرَجَ إِلَيْهِمْ عُبَيْدُ اللهِ لَيْلًا، حَتَّى لَحِقَ بِهِمْ، وَتَرَكَ جُنْدَهُ الَّذِينَ هُمْ عَلَيْهِمْ لَا أَمِيرَ لَهُمْ، وَمَعَهُمْ قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ، فَأَمَّرَتْ شُرْطَةُ الْخَمْسِينَ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ، وَتَعَاهَدُوا وَتَعَاقَدُوا عَلَى قِتَالِ مُعَاوِيَةَ وَعَمْرِو بْنِ الْعَاصِ، حَتَّى يَشْتَرِطَ لِشِيعَةِ عَلِيٍّ وَلِمَنْ كَانَ اتَّبَعَهُ عَلَى أَمْوَالِهِمْ وَدِمَائِهِمْ وَمَا أَصَابُوا مِنَ الْفِتْنَةِ، فَخَلَصَ مُعَاوِيَةُ حِينَ فَرَغَ مِنْ عُبَيْدِ اللهِ وَالْحَسَنِ، إِلَى مُكَايَدَةِ رَجُلٍ هُوَ أَهَمُّ النَّاسِ عِنْدَهُ مَكِيدَةً، وَعِنْدَهُ أَرْبَعُونَ أَلْفًا، فَنَزَلَ بِهِمْ مُعَاوِيَةُ وَعَمْرٌو وَأَهْلُ الشَّامِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً، يُرْسِلُ مُعَاوِيَةُ إِلَى قَيْسٍ، وَيَذْكُرُهُ اللهَ، وَيَقُولُ: عَلَى طَاعَةِ مَنْ تُقَاتِلُنِي؟ وَيَقُولُ: قَدْ بَايَعَنِي الَّذِي تُقَاتِلُ عَلَى طَاعَتِهِ، فَأَبَى قَيْسٌ أَنْ يُقِرَّ لَهُ، حَتَّى أَرْسَلَ مُعَاوِيَةُ بِسِجِلٍّ قَدْ خَتَمَ لَهُ فِي أَسْفَلِهِ، فَقَالَ: اكْتُبْ فِي هَذَا السِّجِلِّ، فَمَا كَتَبْتَ فَهُوَ لَكَ، فَقَالَ عَمْرٌو لِمُعَاوِيَةَ: لَا تُعْطِهِ هَذَا وَقَاتِلْهُ، فَقَالَ مُعَاوِيَةُ – وَكَانَ خَيْرَ الرَّجُلَيْنِ –: عَلَى رِسْلِكَ، يَا أَبَا عَبْدِ اللهِ، فَإِنَّا لَنْ نَخْلُصَ إِلَى قَتْلِ هَؤُلَاءِ حَتَّى يُقْتَلَ عَدَدُهُمْ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ، فَمَا خَيْرُ الْحَيَاةِ بَعْدَ ذَلِكَ؟ وَإِنِّي وَاللهِ لَا أُقَاتِلُهُ حَتَّى لَا أَجِدَ مِنْ ذَلِكَ بُدًّا، فَلَمَّا بَعَثَ إِلَيْهِ مُعَاوِيَةُ بِذَلِكَ السِّجِلِّ، اشْتَرَطَ قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ لِنَفْسِهِ، وَلِشِيعَةِ عَلِيٍّ الْأَمَانَ عَلَى مَا أَصَابُوا مِنَ الدِّمَاءِ، وَالْأَمْوَالِ، وَلَمْ يَسْأَلْ مُعَاوِيَةَ فِي ذَلِكَ مَالًا، فَأَعْطَاهُ مُعَاوِيَةُ مَا اشْتَرَطَ عَلَيْهِ، وَدَخَلَ قَيْسٌ وَمَنْ مَعَهُ فِي الْجَمَاعَةِ، وَكَانَ يُعَدُّ فِي الْعَرَبِ حَتَّى ثَارَتِ الْفِتْنَةُ الْأُولَى خَمْسَةٌ، يُقَالُ لَهُمْ ذَوُو رَأْيِ الْعَرَبِ وَمَكِيدَتِهِمْ، يُعَدُّ مِنْ قُرَيْشٍ مُعَاوِيَةُ، وَعَمْرٌو، وَيُعَدُّ مِنَ الْأَنْصَارِ قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ، وَيُعَدُّ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ عَبْدُ اللهِ بْنُ بُدَيْلِ بْنِ وَرْقَاءَ الْخُزَاعِيُّ، وَيُعَدُّ مِنْ ثَقِيفٍ الْمُغِيرَةُ بْنُ شُعْبَةَ، فَكَانَ مَعَ عَلِيٍّ مِنْهُمْ رَجُلَانِ: قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ وَعَبْدُ اللهِ بْنُ بُدَيْلٍ، وَكَانَ الْمُغِيرَةُ مُعْتَزِلًا بِالطَّائِفِ وَأَرْضِهَا، فَلَمَّا حَكَمَ الْحَكَمَانِ فَاجْتَمَعَا بِأَذْرُحَ وَافَاهُمَا الْمُغِيرَةُ بْنُ شُعْبَةَ، وَأَرْسَلَ الْحَكَمَانِ إِلَى عَبْدِ اللهِ بْنِ عُمَرَ، وَإِلَى عَبْدِ اللهِ بْنِ الزُّبَيْرِ، وَوَافَى رِجَالًا كَثِيرًا مِنْ قُرَيْشٍ، وَوَافَى مُعَاوِيَةُ بِأَهْلِ الشَّامِ، وَوَافَى أَبُو مُوسَى الْأَشْعَرِيُّ وَعَمْرُو بْنُ الْعَاصِ، وَهُمَا الْحَكَمَانِ، وَأَبَى عَلِيٌّ وَأَهْلُ الْعِرَاقِ أَنْ يُوَافُوا، فَقَالَ الْمُغِيرَةُ بْنُ شُعْبَةَ لِرِجَالٍ مِنْ ذَوِي رَأْيِ أَهْلِ قُرَيْشٍ: هَلْ تَرَوْنَ أَحَدًا يَقْدِرُ عَلَى أَنْ يَسْتَطِيعَ أَنْ يَعْلَمَ أَيَجْتَمِعُ هَذَانِ الْحَكَمَانِ أَمْ لَا؟ فَقَالُوا لَهُ: لَا نَرَى أَنَّ أَحَدًا يَعْلَمُ ذَلِكَ، قَالَ: فَوَاللهِ إِنِّي لَأَظُنُّنِي سَأَعْلَمُهُ مِنْهُمَا حِينَ أَخْلُوَ بِهِمَا فَأُرَاجِعَهُمَا، فَدَخَلَ عَلَى عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ فَبَدَأَ بِهِ، فَقَالَ: يَا أَبَا عَبْدِ اللهِ أَخْبِرْنِي عَمَّا أَسْأَلُكَ عَنْهُ، كَيْفَ تَرَانَا مَعْشَرَ الْمُعْتَزِلَةِ؟ فَإِنَّا قَدْ شَكَكْنَا فِي هَذَا الْأَمْرِ الَّذِي قَدْ تَبَيَّنَ لَكُمْ فِي هَذَا الْقِتَالِ، وَرَأَيْنَا نَسْتَأْنِيَ وَنَتَثَبَّتَ، حَتَّى تَجْتَمِعَ الْأُمَّةُ عَلَى رَجُلٍ، فَنَدْخُلَ فِي صَالِحِ مَا دَخَلَتْ فِيهِ الْأُمَّةُ، فَقَالَ عَمْرٌو: أَرَاكُمْ مَعْشَرَ الْمُعْتَزِلَةِ خَلْفَ الْأَبْرَارِ، وَمَعْشَرَ الْفُجَّارِ. فَانْصَرَفَ الْمُغِيرَةُ، وَلَمْ يَسْأَلْهُ عَنْ غَيْرِ ذَلِكَ، حَتَّى دَخَلَ عَلَى أَبِي مُوسَى الْأَشْعَرِيِّ، فَخَلَا بِهِ، فَقَالَ لَهُ نَحْوًا مِمَّا قَالَ لِعَمْرٍو، فَقَالَ أَبُو مُوسَى: أَرَاكُمْ أَثْبَتَ النَّاسِ رَأْيًا، وَأَرَى فِيكُمْ بَقِيَّةَ الْمُسْلِمِينَ، فَانْصَرَفَ فَلَمْ يَسْأَلْهُ عَنْ غَيْرِ ذَلِكَ، قَالَ: فَلَقِيَ أَصْحَابَهُ الَّذِينَ قَالَ لَهُمْ مَا قَالَ مِنْ ذَوِي رَأْيِ قُرَيْشٍ، قَالَ: أُقْسِمُ لَكُمْ، لَا يَجْتَمِعُ هَذَانِ عَلَى رَجُلٍ وَاحِدٍ، وَلَيَدْعُونَّ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا إِلَى رَأْيِهِ. فَلَمَّا اجْتَمَعَ الْحَكَمَانِ وَتَكَلَّمَا خَالِيَيْنِ، فَقَالَ عَمْرٌو: يَا أَبَا مُوسَى! أَرَأَيْتَ أَوَّلَ مَا نَقْضِي بِهِ فِي الْحَقِّ عَلَيْنَا أَنْ نَقْضِيَ لِأَهْلِ الْوَفَاءِ بِالْوَفَاءِ، وَلِأَهْلِ الْغَدْرِ بِالْغَدْرِ، فَقَالَ أَبُو مُوسَى: وَمَاذَاكَ؟ قَالَ: أَلَسْتَ تَعْلَمُ أَنَّ مُعَاوِيَةَ وَأَهْلَ الشَّامِ قَدْ وَافَوْا لِلْمَوْعِدِ الَّذِي وَاعَدْنَاهُمْ إِيَّاهُ؟ فَقَالَ: فَاكْتُبْهَا، فَكَتَبَهَا أَبُو مُوسَى، فَقَالَ عَمْرٌو: قَدْ أَخْلَصْتُ أَنَا وَأَنْتَ أَنْ نُسَمِّيَ رَجُلًا يَلِي أَمْرَ هَذِهِ الْأُمَّةِ، فَسَمِّ يَا أَبَا مُوسَى، فَإِنِّي أَقْدِرُ عَلَى أَنْ أُبَايِعَكَ عَلَى أَنْ تُبَايِعَنِي، فَقَالَ أَبُو مُوسَى: أُسَمِّي عَبْدَ اللهِ بْنَ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ – وَكَانَ عَبْدُ اللهِ بْنُ عُمَرَ فِيمَنْ اعْتَزَلَ – فَقَالَ عَمْرٌو: فَأَنَا أُسَمِّي لَكَ مُعَاوِيَةَ بْنَ أَبِي سُفْيَانَ، فَلَمْ يَبْرَحَا مِنْ مَجْلِسِهِمَا ذَلِكَ حَتَّى اخْتَلَفَا وَاسْتَبَّا، ثُمَّ خَرَجَا إِلَى النَّاسِ، فَقَالَ أَبُو مُوسَى: يَا أَيُّهَا النَّاسُ! إِنِّي قَدْ وَجَدْتُ مَثَلَ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ مَثَلَ الَّذِي قَالَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى: (وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِي آتَيْنَاهُ آيَاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا) حَتَّى بَلَغَ (لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ)، وَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ: يَا أَيُّهَا النَّاسُ! إِنِّي وَجَدْتُ مَثَلَ أَبِي مُوسَى مَثَلَ الَّذِي قَالَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى: (مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا) حَتَّى بَلَغَ (الظَّالِمِينَ)، ثُمَّ كَتَبَ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا بِالْمَثَلِ الَّذِي ضَرَبَ لِصَاحِبِهِ إِلَى الْأَمْصَارِ. قَالَ الزُّهْرِيُّ عَنْ سَالِمٍ عَنْ ابْنِ عُمَرَ، قَالَ مَعْمَرٌ: وَأَخْبَرَنِي ابْنُ طَاوُسٍ عَنْ عِكْرِمَةَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ ابْنِ عُمَرَ، قَالَ: فَقَامَ مُعَاوِيَةُ عَشِيَّةً، فَأَثْنَى عَلَى اللهِ بِمَا هُوَ أَهْلُهُ ثُمَّ قَالَ: أَمَّا بَعْدُ، فَمَنْ كَانَ مُتَكَلِّمًا فِي هَذَا الْأَمْرِ فَلْيُطْلِعْ لِي قَرْنَهُ، فَوَاللهِ لَا يَطْلُعُ فِيهِ أَحَدٌ إِلَّا كُنْتُ أَحَقَّ بِهِ مِنْهُ وَمِنْ أَبِيهِ – قَالَ: يُعَرِّضُ بِعَبْدِ اللهِ بْنِ عُمَرَ – قَالَ عَبْدُ اللهِ بْنُ عُمَرَ: فَأَطْلَقْتُ حَبْوَتِي، فَأَرَدْتُ أَنْ أَقُومَ إِلَيْهِ، فَأَقُولَ: يَتَكَلَّمُ فِيهِ رِجَالٌ قَاتَلُوكَ وَأَبَاكَ عَلَى الْإِسْلَامِ، ثُمَّ خَشِيتُ أَنْ أَقُولَ كَلِمَةً تُفَرِّقُ بَيْنَ الْجَمْعِ، وَتُسْفَكُ فِيهَا الدِّمَاءُ، وَأَحْمِلَ فِيهَا عَلَى غَيْرِ رَأْيٍ، فَكَانَ مَا وَعَدَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فِي الْجِنَانِ أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْ ذَلِكَ، قَالَ: فَلَمَّا انْطَلَقْتُ إِلَى مَنْزِلِي أَتَانِي حَبِيبُ بْنُ مَسْلَمَةَ، فَقَالَ: مَا الَّذِي مَنَعَكَ أَنْ تَتَكَلَّمَ حِينَ سَمِعْتَ الرَّجُلَ يَتَكَلَّمُ؟ فَقُلْتُ لَهُ: لَقَدْ أَرَدْتُ ذَلِكَ، ثُمَّ خَشِيتُ أَنْ أَقُولَ كَلِمَةً تُفَرِّقُ بَيْنَ الْجَمْعِ، وَتُسْفَكُ فِيهَا الدِّمَاءُ، وَأَحْمِلَ فِيهَا عَلَى غَيْرِ رَأْيٍ، فَكَانَ مَا وَعَدَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فِي الْجِنَانِ أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْ ذَلِكَ كُلِّهِ، فَقَالَ حَبِيبُ بْنُ مَسْلَمَةَ لِعَبْدِ اللهِ بْنِ عُمَرَ: فِدَاكَ أَبِي وَأُمِّي، فَإِنَّكَ عَصَمْتَ، وَحُفِظْتَ مِمَّا حَفَّتْ عِرَتُهُ.

Abdurrezzâk, ona Ma‘mer, Zuhrî şöyle demiştir: "Rasulullah (sav) hicret ettikten ve Habeşistan’da bulunan Müslümanlar da (Medine’ye) geldikten sonra, Şam tarafına, Kelb, Belkîn, Gassân ve Şam sınırındaki Arap kâfirleri üzerine, iki birlik (seriyye) gönderdi. Rasulullah (sav) bu birliklerden birine, Kureyş’in Fihr kolundan olan Ebu Ubeyde b. Cerrâh’ı, diğerine ise Amr b. el-Âs’ı kumandan tayin etti. Ebu Ubeyde’nin birliğine Ebu Bekir ile Ömer de katıldı. İki birliğin hareket vakti gelince Rasulullah (sav) Ebu Ubeyde ile Amr b. Âs’ı çağırdı ve onlara 'Birbirinize karşı gelmeyin' buyurdu. Medine’den ayrıldıklarında Ebu Ubeyde, Amr’a 'Rasûlullah (sav) bize birbirimize karşı gelmememizi emretti. Ya sen bana itaat edersin ya da ben sana itaat ederim' dedi. Amr 'Sen bana itaat et' deyince, Ebu Ubeyde ona itaat etti. Böylece Amr, her iki birliğin de kumandanı oldu. Buna Ömer b. Hattâb çok üzüldü ve Ebu Ubeyde’ye 'İbn Nâbiga’ya (Amr b. el-Âs’a) itaat edip, onu kendi üzerine, Ebu Bekir’in ve hepimizin üzerine mi emir tayin ediyorsun? Bu nasıl bir görüştür?' dedi. Ebu Ubeyde ise 'Ey kardeşimin oğlu! Rasulullah (sav) ikimize, birbirimize karşı gelmememizi emretti. Ona itaat etmezsem Rasulullah’a (sav) karşı gelmiş olurum diye korktum' cevabını verdi. Ebu Ubeyde bu durumu Rasulullah’a (sav) da arz etti. Rasulullah (sav) 'Ben, bu görevi size verirken muhacirleri önceleyerek verdim; onların bulunduğu bir yerde, sonradan gelenleri üzerlerine emir tayin etmem' buyurdu. Bu seferin adı Zâtü’s-Selâsil idi. O gün Araplardan çok sayıda kişi esir alınmış ve ganimet olarak esirler elde edilmişti." "Bundan sonra Rasulullah (sav) genç yaşta bir delikanlı olan Usame b. Zeyd’i komutan tayin etti. Onun birliğine Ömer b. Hattâb ve Zübeyir b. Avvâm da katıldı. Ancak Rasulullah (sav), bu birlik hedefe ulaşmadan vefat etti. Bunun üzerine Ebu Bekir Sıddîk, Rasulullah’ın (sav) vefatından sonra bu birliği (aynı komutanla) yola çıkardı. Daha sonra Ebu Bekir, Rasulullah’ın (sav) vefatından sonra halife olduğunda Şam’a üç ayrı ordu gönderdi. Hâlid b. Sa'îd’i bir birliğin başına, Amr b. el-Âs’ı bir birliğin başına, Şürahbîl b. Hasene’yi de bir birliğin başına kumandan tayin etti. Ayrıca Hâlid b. Velîd’i de Irak tarafına bir birliğin başında gönderdi. Bu esnada Ömer, Ebu Bekir’e sürekli telkinde bulunarak, Hâlid b. Sa'îd’in yerine, onun ordusunun başına Yezîd b. Ebu Süfyân’ı tayin etmesini sağladı. Bunun sebebi, Ömer’in, Hâlid b. Sa‘îd’e Yemen’den Rasûlullah’ın (sav) vefatından sonra dönüşünde duyduğu bir kırgınlıktı. Hz. Ali, Hâlid b. Sa‘îd ile karşılaşınca ona 'Ey Abdümenâf oğulları! İşlerinize (yönetiminize) tamamen hâkim mi oldunuz?' dedi. Ebu Bekir bu sözü önemsemedi, fakat Ömer, bu sözü dikkate alarak Hâlid’in görevden alınmasını destekledi. Ömer, Ebû Bekir’e 'Sen, (Hâlid'i) tilkilerin (hilekârların) başına idareci olarak bırakıyorsun' dedi. Bunun üzerine Ebu Bekir, Hâlid b. Sa‘îd’i görevden alarak yerine Yezîd b. Ebu Süfyân’ı tayin etti. Yezîd, Şam’a vardığında (Zî’l-Merve denilen yerde) ordusunun başına geçti. Bu sırada Ebu Bekir, Hâlid b. Velîd’e yazı göndererek ordusuyla birlikte Şam’a hareket etmesini emretti. Hâlid de bu emri yerine getirdi. Böylece Ebu Bekir’in vefatına kadar Şam, dört ayrı kumandanın idaresinde kaldı." "Hz. Ömer halife olduğunda Hâlid b. Velîd’i görevden aldı ve yerine Ebu Ubeyde b. Cerrâh’ı tayin etti. Sonra el-Câbiye’ye geldiğinde Şürahbîl b. Hasene’yi de görevden alarak askerlerinin üç komutan arasında dağılmasını emretti. Bunun üzerine Şürahbîl b. Hasene 'Ey mü’minlerin emîri! Ben acizlik mi gösterdim yoksa ihanet mi ettim?' dedi. Ömer 'Ne acizlik gösterdin ne de ihanet ettin' dedi. Şürahbîl 'O hâlde neden beni görevden aldın?' diye sordu. Ömer 'Seni emir tayin etmekten çekindim, çünkü senden daha güçlü birini buldum' cevabını verdi. Şürahbîl 'O hâlde beni mazur gör, ey Müminlerin Emîri' dedi. Ömer 'Seni mazur göreceğim; eğer başka türlü bilseydim böyle yapmazdım' dedi. Böylece Ömer kalktı ve Şürahbîl’i mazur gördü. Ardından Amr b. Âs’a Mısır’a gitmesini emretti. Böylece Şam’da iki vali kaldı: Ebu Ubeyde b. Cerrâh ve Yezîd b. Ebu Süfyân. Sonra Ebu Ubeyde b. Cerrâh vefat edince, yerine Hâlid (b. Velîd) ve amcasının oğlu İyâz b. Ganm geçti. Ömer de bunu onayladı. Ömer'e 'son derece cömert olan ve isteyeni geri çevirmeyen İyâz b. Ganm’ı, nasıl görevde bırakıyorsun? Halbuki sen Hâlid b. Velîd’i, senin iznin olmadan mal dağıttığı için görevden almıştın' denildi. Ömer 'Bu, İyâz’ın kendi malı hususundaki tabiatıdır. Malı kendisine ulaşıncaya kadar böyle davranır. Bununla beraber, Ebu Ubeyde b. Cerrâh’ın verdiği bir kararı değiştirmeyi uygun görmem' dedi. Daha sonra Yezîd b. Ebu Süfyân vefat etti. Ömer yerine Muâviye’yi tayin etti. Ardından bu haberi Ebu Süfyân’a iletti ve 'Ey Ebû Süfyân, Yezîd’in (ölümünü) Allah’tan ecir bekleyerek karşıla' dedi. Ebu Süfyân 'Allah ona rahmet etsin. Peki, yerine kimi tayin ettin?' diye sordu. Ömer 'Muâviye’yi' dedi. Bunun üzerine Ebu Süfyân 'Akrabalık bağını gözetmiş oldun' dedi. Sonra İyâz b. Ğanm vefat etti. Onun yerine Umeyr b. Sa‘d el-Ensârî tayin edildi. Böylece Şam bölgesi, Umeyr öldürülene kadar Muâviye ile Umeyr’in idaresinde kaldı." "Osman b. Affân halife olunca, Umeyr’i görevden aldı ve Şam’ı Muâviye’ye bıraktı. Kûfe valiliğinden Muğîre b. Şu‘be’yi azlederek yerine Sa'd b. Ebî Vakkâs’ı tayin etti. Mısır valiliğinden Amr b. Âs’ı azlederek yerine Abdullah b. Sa‘d b. Ebu Serh’i tayin etti. Basra valiliğinden Ebu Mûsâ el-Eş‘arî’yi görevden alıp yerine Abdullah b. Âmir b. Kurayz’ı getirdi. Sonra Sa'd b. Ebu Vakkâs’ı da Kûfe’den azledip yerine Velîd b. Ukbe’yi tayin etti. Ancak Velîd hakkında şahitlik yapıldı (suç sabit görüldü), bunun üzerine ona had cezası uygulandı ve görevden alındı. Yerine Saîd b. Âs tayin edildi. Ardından halk arasında sözler dolaşmaya başladı ve fitneye bulaştılar. Saîd b. Âs hacca gitti, dönüşünde Uzayb denilen yerde Iraklı süvarilerle karşılaştı; onu oradan geri çevirdiler. Mısırlılar, valileri Abdullah b. Sa'd b. Ebu Serh’i görevden uzaklaştırdılar. Basralılar ise Abdullah b. Âmir b. Kurayz’ı görevinde bıraktılar. Bu durum, fitnenin ilk başlangıcı oldu. Nihayet Osman (Allah ona rahmet etsin) öldürülünce, halk Ali b. Ebu Tâlib’e biat etti. Ali, Talha ve Zübeyr’e haber göndererek 'İsterseniz bana biat edin, isterseniz sizden birinize biat edeyim' dedi. Onlar 'Hayır, sana biat ederiz' dediler; ancak ardından Mekke’ye kaçtılar. Mekke’de Peygamber’in (sav) hanımı Âişe de bulunuyordu. Onlarla aynı görüşte oldu ve onları destekledi. Bunun üzerine Kureyş’ten birçok kişi onlara uydu. Böylece Basra’ya yöneldiler. Amaçları, Osman’ın kanının intikamını almaktı. Onlarla birlikte Abdurrahman b. Ebu Bekir, Abdurrahman b. Attâb b. Esîd, Abdullah b. Hâris b. Hişâm, Abdullah b. Zübeyir, Mervân b. Hakem, ve Kureyş’ten başka kişiler de vardı. Basra halkıyla konuştular, Osman’ın haksız yere öldürüldüğünü anlattılar, Osman hakkında daha önce ileri gittikleri konularda tevbe ettiklerini söylediler. Bunun üzerine Basra halkının çoğu onlara itaat etti. Ahnef b. Kays kabilesi Temîm ile birlikte tarafsız kaldı. Abdulkays kabilesi ise büyük çoğunlukla Ali b. Ebu Tâlib’e katıldı." "Âişe, o gün “Asker” adında bir deveye bindi. Devesinin üzerinde, hücre biçimindeki sığır derileriyle kaplanmış hevdeci içinde 'Benim maksadım, burada durarak insanlar arasında savaşın çıkmasına engel olmaktır. Aralarında savaş olacağını sanmamıştım. Eğer bunu bilseydim, asla bu noktada durmazdım' dedi. Fakat insanlar onun sözünü dinleyip ve ona kulak asmadılar ve savaş başladı. O gün Kureyş’ten yetmiş kişi öldürüldü. Bunların her biri, Âişe’nin devesinin yularını tutuyor, bu hâlde iken öldürülüyordu. Sonra hevdec taşınarak civardaki evlerden birine götürüldü. Mervân ağır şekilde yaralandı. Talha b. Ubeydullah o gün öldürüldü. Zübeyir ise daha sonra Vâdî’s-Sibâ‘ denilen yerde öldürüldü. Âişe ile Mervân, geride kalan Kureyşlilerle birlikte Medine’ye döndüler. Âişe oradan Mekke’ye geçti. Medine’de Mervân ile Esved b. Eb Buhturî hâkimiyet sağladı. Bu sırada Ali ile Muâviye arasında savaş alevlendi. İki tarafın birlikleri, hem Medine’ye hem de hac için Mekke’ye gelirdi. Kim önce gelirse, o yıl hac mevsiminde insanların emîri olurdu. Bunun üzerine Peygamber’in (sav) hanımı Ümmü Habîbe, diğer hanımı Ümmü Seleme’ye haber göndererek şöyle 'Gel, Ali ile Muâviye’ye mektup yazalım, bu insanları korkutan birlikleri geri çağırsınlar ki ümmet iki taraftan birinde birleşsin' dedi. Ümmü Habîbe 'Senin adına Muâviye’yi ben hallederim' dedi. Ümmü Seleme de 'Senin adına Ali’yi ben hallederim' dedi. Her biri, kendi tarafındaki kişiye mektup yazdı ve Kureyş ile Ensâr’dan oluşan bir heyet gönderdi. Muâviye, Ümmü Habîbe’nin isteğini kabul etti. Ali de Ümmü Seleme’nin isteğini yerine getirmek istedi, fakat oğlu Hasan b. Ali buna engel oldu. Böylece her iki tarafın birlikleri ve valileri, Medine ile Mekke’ye gidip gelmeye devam etti. Bu durum Ali (Allah ona rahmet etsin) öldürülene kadar sürdü. Sonrasında insanlar Muâviye üzerinde birleşti." "Mısır, Ali b. Ebu Tâlib’in hâkimiyetindeydi. Ali, Mısır’a Kays b. Saʿd b. Ubâde el-Ensârî’yi vali olarak atamıştı. (Kays’ın babası) Saʿd b. Ubâde, Bedir günü ve başka günlerde Rasulullah (sav) ile birlikte Ensâr’ın sancağını taşıyan kişiydi. Kays ise insanların en basiretli olanlarından sayılırdı, ancak fitne döneminde durum, onu da bazı zor tercihlere sürüklemişti. Bu sırada Muâviye ve Amr b. Âs, Kays’ı Mısır’dan çıkarmak için uğraşıyor ve Mısır üzerinde hâkimiyet kurmak istiyorlardı. Fakat Kays, zekâsı ve siyasî kurnazlığıyla onlara karşı koymuş, bu yüzden ne Muâviye ne de Amr Mısır’ı ele geçirebilmişti. Nihayet Muâviye, Ali’nin yanında bulunan Kays’ı kendi tarafına çekmek için bir hile düşündü." "Muâviye der ki: Kays bana karşı koyarken, Şam halkına 'Kays’a sövmeyin, onu benimle savaşmaya çağırmayın. Çünkü o bizim taraftarımızdır; mektupları bize gelir, bize nasihat eder. Gözünüzle görmüyor musunuz, yanında bulunan kardeşleriniz olan Haribtâ halkına nasıl davranıyor? Onlara maaşlarını ve erzaklarını veriyor, yollarını güvene alıyor, gelen misafire ikram ediyor. Böyle birine, bizimle dostluğu hususunda kuşku beslemek doğru olmaz' dedim. Muâviye der ki: Ben bu sözleri hem Şam halkına söylüyor hem de Irak’taki taraftarlarına mektuplar yazarak yayıyordum. Bu durum, Iraklı casuslar vasıtasıyla Ali’ye ulaştı. Haberi ona, Abdullah b. Cafer ile Muhammed b. Ebu Bekir getirdi. Bunun üzerine Ali, Kays’tan şüphelendi ve ona mektup yazarak Haribtâ halkıyla savaşmasını emretti. O gün Haribtâ halkı on bin kişiydi. Kays, Ali’ye 'Bunlar Mısır’ın ileri gelenleri, şerefli kişileridir. Ben onları yollarının güvenli olacağına ikna ettim, maaşlarını ve erzaklarını veriyorum. Onların gönüllerinin Muâviye’den yana olduğunu biliyorum. Bugün onlarla savaşmak, hem senin hem de benim için daha büyük bir felaket olur. Eğer bana karşı savaşmak isteseler, karşımızda aslanlar gibi çarpışırlar. İçlerinde Busr b. Ertât, Mesleme b. Muhalled ve Muâviye b. Hudeyc el-Havlânî gibi adamlar var. Beni kendi görüşümle baş başa bırak. Ben onların hâlini idare etmeyi biliyorum' diye cevap gönderdi. Fakat Ali, Kays’ın bu talebini kabul etmedi ve onlarla savaşmasını emretti. Kays ise savaşmayı reddederek 'Eğer bana güvenmiyorsan, beni görevden al ve yerime başkasını gönder' diye yazdı. Bunun üzerine Ali, Mısır’a Mâlik el-Eşter’i vali tayin etti. Mâlik, Kalzûm’a vardığında orada bal ile karıştırılmış bir içecek içti. Bu içecek zehirliydi ve onun ölmesine sebep oldu. Bu haber, Muâviye ile Amr b. Âs’a ulaştığında Amr 'Allah’ın baldan oluşan orduları vardır' dedi. Ali, Mâlik el-Eşter’in vefatını öğrenince Mısır’a Muhammed b. Ebu Bekir’i vali tayin etti. Kays b. Saʿd, yeni vali Muhammed’i karşıladı ve onunla özel olarak konuşup 'Sen, savaşta basireti olmayan birinin (Ali’nin) yanından geliyorsun. Sizin, beni görevden almanız, size nasihat etmeme engel olmaz. Ben işlerinize vâkıfım. Sana, Muâviye ve Amr b. Âs’a karşı uyguladığım hileyi anlatacağım; bunu uygula. Başka bir yolla onları alt etmeye çalışırsan helâk olursun' dedi ve Kays, ona uyguladığı siyaseti ayrıntılarıyla anlattı. Ancak Muhammed b. Ebu Bekir, Kays’ın tavsiyelerine aykırı davrandı ve her işte ona muhalefet etti. Mısır’a varınca Kays, Medine’ye doğru yola çıktı. Orada Mervân ve Esved b. Ebu Buhturî onu korkuttular. Bunu üzerine o yakalanıp öldürülmekten çekindiği için devesine binerek Ali’nin yanına gitti. Bunu öğrenen Muâviye, Mervân ile Esved’e öfkeli mektup yazarak 'Siz, Ali’ye Kays b. Saʿd’ı, onun görüşünü ve hilesini göndermiş oldunuz. Vallahi sekiz bin savaşçı göndermiş olsaydınız bile, Kays’ı ona göndermeniz kadar bana ağır gelmezdi' dedi. Kays, Ali’nin yanına varınca onlara Muhammed b. Ebu Bekir’in öldürüldüğü haberi ulaştı. Ali, o zaman anladı ki Kays, Mısır’da büyük fitneleri ustaca idare etmişti. Ali’nin ve Kays’ı görevden almaya teşvik edenlerin siyaseti, Kays’ın siyasetinden çok daha zayıf kalmıştı. Bundan sonra Ali, Kays’ın bütün görüşlerini kabul etti ve onu Irak halkının öncü birliklerinin başına, Azerbaycan ve çevresine, “Şurta el-Hamsîn” (özel harekat birliği) üzerine komutan olarak tayin etti. Kays’ın komutasında kırk bin kişi, Ali’ye ölümüne biat etmişti. Kays, Ali öldürülünceye kadar, bu sınırı korumaya devam etti." "Irak halkı, Hasan b. Ali’yi hilâfete getirdi. Hasan, savaşmak istemiyordu. Amacı sadece Muâviye’den kendi lehine olabildiğince tavizler almak, sonra da topluluğa (cemaat) katılıp biat etmekti. Hasan, Kays b. Sa‘d’ın bu düşüncesine katılmayacağını anlayınca onu görevden aldı ve yerine Ubeydullah b. Abbâs’ı tayin etti. Ubeydullah, Hasan’ın kendi lehine ne almak istediğini anlayınca, Muâviye’ye yazıp güvence (eman) talep etti ve elde ettiği mallar konusunda kendi lehine şartlar ileri sürdü. Muâviye bu şartları kabul etti ve ona, çok sayıda süvariyle birlikte İbn Âmir’i gönderdi. Ubeydullah gece vakti onlara katıldı, komutansız kalan askerlerini ise geride bıraktı. Bu askerlerin başında Kays b. Sa'd bulunuyordu. Elli kişilik seçkin muhafız birliği (Şurṭatü’l-Ḫamsîn), Kays b. Sa'd’ı kumandan tayin etti. Onlar, Ali taraftarları (Şîa) ve ona tabi olanlar için, canları, malları hususunda ve fitne sırasında elde ettikleri konularda güvence şartı kabul edilinceye kadar Muâviye ve Amr b. Âs ile savaşmak üzere and içtiler. Muâviye, Ubeydullah ve Hasan ile işini bitirdikten sonra, elinde kırk bin kişi bulunan ve kendisi açısından en mühim kişi saydığı bu adamı (Kays) kendi tarafına çekmek için hileye başvurdu. Muâviye, Amr ve Şam halkı, Kays’ın kuvvetleri karşısında kırk gece konakladı. Muâviye ona sürekli elçi gönderiyor, Allah’ı hatırlatıyor ve 'Kime itaat için bana karşı savaşıyorsun? İtaatine savaş açtığın kişi bana biat etti' diyordu. Kays ise bunu kabul etmiyordu. Nihayet Muâviye, alt kısmı mühürlü boş bir sahife göndererek, 'Bu sahifeye ne yazarsan senindir' dedi. Amr, Muâviye’ye 'Bunu ona verme, onunla savaş' dedi. Fakat Muâviye – iki kişiden daha hayırlısı olarak – 'Acele etme ey Ebu Abdullah! Biz bu adamları öldüremeyiz, ama onların sayısınca Şamlı öldürülür. Böyle bir hayattan ne hayır gelir? Vallahi, mecbur kalmadıkça onunla savaşmam' dedi. Sahife gelince, Kays b. Sa'd, kendisi ve Ali taraftarları için can ve mal güvenliği şartını ileri sürdü. Fitne esnasında işledikleri fiillerden dolayı da güvence istedi. Bu şartlarda Muâviye’den herhangi bir mal talep etmedi. Muâviye şartı kabul etti; Kays ve beraberindekiler topluluğa (cemaat) katıldılar." "Araplar içinde, ilk fitne çıkıncaya kadar, “Arapların dahileri” diye anılan beş kişi vardı. Kureyş’ten Muâviye ve Amr b. Âs; Ensar’dan Kays b. Sa'd; Muhâcirlerden Abdullah b. Budeyl b. Verka el-Huzâî; Sakîf kabilesinden Muğîre b. Şu‘be. Bunlardan Ali’nin yanında iki kişi vardı: Kays b. Sa‘d ve Abdullah b. Budeyl. Muğîre ise Tâif ve çevresinde tarafsız kalmıştı. Hakemler hüküm verdikten sonra, Ezruh’ta bir araya geldiler, Muğîre b. Şu‘be de onlara katıldı. Hakemler, Abdullah b. Ömer ve Abdullah b. Zübeyir’e elçi gönderdiler. Pek çok Kureyşli, Muâviye Şam halkıyla, Ebu Mûsâ el-Eş‘arî ve Amr b. Âs ise hakem olarak orada hazır bulundu. Ali ve Iraklılar ise gelmeyi reddettiler. Muğîre b. Şu'be, Kureyş’in ileri gelenlerinden bazılarına şöyle 'Sizce, bu iki hakemin anlaşıp anlaşamayacağını öğrenebilecek bir kimse var mı?' Onlar 'Bunu kimsenin bilebileceğini sanmıyoruz' dediler. Muğîre ise 'Vallahi, ben onların yanına girip baş başa konuştuğumda, geri dönüşlerinden bunu anlayabileceğimi düşünüyorum' dedi. Önce Amr b. Âs’ın yanına girdi ve 'Ey Ebu Abdullah! Sana soracağım konuda beni bilgilendir. Biz, bu savaş meselesinde size açık hâle gelen hususta tereddüde düştük ve acele etmeyip beklemeyi, ümmet bir kişi etrafında birleştiğinde de ümmetin girdiği hayırlı şeye girmeyi uygun gördük. Biz tarafsızlar hakkında ne düşünüyorsun?' dedi. Amr b. Âs 'Ben sizi, tarafsızlar olarak, hem iyilerin hem de kötülerin arkasında görüyorum' dedi. Muğîre, ona başka bir şey sormadan ayrıldı ve Ebu Mûsâ el-Eş‘arî’nin yanına girdi. Onunla baş başa kaldı ve Amr’a söylediğine benzer sözler söyledi. Ebu Mûsâ ona 'Ben sizi insanların en sağlam görüşlüsü olarak görüyorum. Ayrıca sizde Müslümanların geriye kalan en hayırlı kesimini görüyorum' dedi. Muğîre ondan başka bir şey sormadan ayrıldı. Sonra Kureyş’in ileri gelenlerinden olup da daha önce onlara bu mesele hakkında konuştuğu arkadaşlarının yanına geldi ve 'Size yeminle söylüyorum ki, bu iki kişi (hakemler) tek bir adam üzerinde birleşmeyecek; her biri kendi görüşüne çağıracaktır' dedi." "Hakemler bir araya gelip baş başa konuştuklarında Amr b. Âs, Ebu Mûsâ’ya 'Ey Ebu Mûsâ! Sence bizim ilk olarak hakkı gözeterek hüküm vermemiz gereken şey, vefalı olana vefa, hain olana da misliyle mukabele etmek değil midir?' dedi. Ebu Mûsâ 'Bu nedir?' diye sordu. Amr 'Muâviye ve Şamlıların, onlara verdiğimiz randevuya vefalı olarak geldiklerini bilmiyor musun?' dedi. Ebu Mûsâ 'Yaz bunu' dedi ve yazdı. Bunun üzerine Amr 'Benimle senin samimiyetle karar verdiğimiz husus, bu ümmetin işini yürütecek birini belirlemektir. Sen bir isim söyle ey Ebu Mûsâ! Zira ben de sana, biat etmen karşılığında sana biat edebilirim' dedi. Ebu Mûsâ 'Ben, bu görevi, (tarafsız kalanlardan olan) Abdullah b. Ömer b. el-Hattâb’a veriyorum' dedi. Amr ise 'Ben de sana Muâviye b. Ebu Süfyân’ı öneriyorum' dedi. Böylece ikisi o meclisten ayrılmadan önce anlaşmazlığa düştüler ve birbirlerine ağır sözler söylediler. Sonra halka çıktılar. Ebu Mûsâ şöyle dedi: Ey insanlar! Ben, Amr b. Âs’ın durumunu, Allah Teâlâ’nın 'Biz ona ayetlerimizi vermiştik. Fakat o, gurura kapılarak, ayetlerimizden sıyrılıp çıktı. Böylece şeytan onu kandırıp peşine taktı. Sonunda yolunu yitirip azgın sapıklardan biri hâline geldi. Eğer dileseydik, onu ayetlerimiz sâyesinde yüceltirdik; fakat o dünyaya saplandı ve nefsinin isteklerine uydu. Onun hâli, köpeğin hâline benzer ki, üzerine varıp kovalasan da dilini çıkarır solur, kendi hâline bıraksan da solur. İşte ayetlerimizi yalanlayan bir toplumun hâli böyledir. Sen kendilerine bu kıssayı anlat, belki üzerinde düşünürler' [A'raf, 7/175] ayetinde anlattığı kimseye benzettim. Amr b. Âs ise şöyle dedi: Ey insanlar! Ben de Ebu Mûsâ’nın durumunu, Allah Teâlâ’nın 'Tevrat’ın hükümlerini uygulamakla yükümlü tutulan, fakat bu yükümlülüğü yerine getirmeyenlerin hâli, ciltlerle kitap taşıyan eşeğe benzer. Allah’ın âyetlerini yalanlayan topluluğun hâli ne kötüdür! Allah zâlimler topluluğunu doğru yola erdirmez.' [Cuma, 62/5] ayetinde buyurduğu kimseye benzettim. Bunun ardından her biri, diğerine dair bu benzetmeyi, çeşitli şehirlere mektup olarak gönderdi." Ez-Zuhrî, ona Sâlim, ona da Abdullah b. Ömer; (T) Ma‘mer der ki: Bana İbn Tâvûs, ona İkrime b. Hâlid, ona da Abdullah b. Ömer şöyle demiştir: "Muâviye bir akşam kalktı, Allah’a O’na yaraşır şekilde hamd etti, sonra 'Bundan sonra… Bu meselede söz söyleyecek olan varsa, karşıma çıksın. Vallahi, bu hususta söz söylemeye kalkacak hiç kimse yoktur ki, ben ondan ve babasından daha hak sahibi olmayayım' dedi. -Muâviye bunu söylerken Abdullah b. Ömer’e imada bulunuyordu.- Abdullah b. Ömer der ki: İstedim ki ben bağdaş oturuşumu bozarak kalkıp ona 'Bu hususta, seni ve babanı İslâm uğruna savaşmış adamlar konuşacak' diyeyim, ama bir söz söyleyip cemaatin arasına fitne sokmaktan, kan dökülmesine sebep olmaktan ve yanlış bir görüşle hareket etmekten korktum. Allah Teâlâ’nın cennette verdiği vaat, bana bunların hepsinden daha sevimli geldi. Eve döndüğümde bana Habîb b. Mesleme geldi ve bana 'Adamın konuştuğunu duyduğunda, senin de konuşmanı engelleyen şey neydi?' dedi. Ben de 'Bunu yapmak istedim, ama bir söz söyleyip cemaatin arasına fitne sokmaktan, kan dökülmesine sebep olmaktan ve yanlış bir görüşle hareket etmekten korktum. Allah Teâlâ’nın cennette verdiği vaat, bana bütün bunlardan daha sevimli geldi' dedim. Habîb b. Mesleme, Abdullah b. Ömer’e 'Anam babam sana feda olsun! Sen, korunmuş ve fitneye sebep olacak şeylerden uzak tutulmuş oldun' dedi."

• Abdürrezzak b. Hemmam Musannef Meğâzî 9770, 5/452

عَبدُ الرَّزَّاقِ، عَنْ مَعْمَرٍ، عَنِ الزُّهْرِيِّ، قَالَ: ثُمَّ إِنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بَعْدَمَا هَاجَرَ، وَجَاءَ الَّذِينَ كَانُوا بِأَرْضِ الحَبَشَةِ، بَعَثَ بَعْثَيْنِ قِبَلَ الشَّامِ، إِلَى كَلْبٍ وَبَلْقِين، وَغَسَّانَ وَكُفَّارِ العَرَبِ الَّذِينَ فِي مَشَارِفِ الشَّامِ. فَأَمَّرَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَلَى أَحَدِ البَعْثَيْنِ أَبَا عُبَيْدَةَ بْنَ الجَرَّاحِ، وَهُوَ أَحَدُ بَنِي فِهْرٍ، وَأَمَّرَ عَلَى البَعْثِ الآخَرِ عَمْرَو بْنَ العَاصِ. فَانتَدَبَ فِي بَعْثِ أَبِي عُبَيْدَةَ أَبُو بَكْرٍ وَعُمَرُ. فَلَمَّا كَانَ عِندَ خُرُوجِ البَعْثَيْنِ، دَعَا رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَبَا عُبَيْدَةَ بْنَ الجَرَّاحِ وَعَمْرَو بْنَ العَاصِ، فَقَالَ لَهُمَا: لَا تَعَاصَيَا. فَلَمَّا فَصَلَا عَنِ المَدِينَةِ، جَاءَ أَبُو عُبَيْدَةَ، فَقَالَ لِعَمْرِو بْنِ العَاصِ: إِنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَهِدَ إِلَيْنَا أَنْ لَا نَتَعَاصَى، فَإِمَّا أَنْ تُطِيعَنِي وَإِمَّا أَنْ أُطِيعَكَ. فَقَالَ عَمْرُو بْنُ العَاصِ: بَلْ أَطِعْنِي. فَأَطَاعَهُ أَبُو عُبَيْدَةَ، فَكَانَ عَمْرُو أَمِيرَ البَعْثَيْنِ كِلَيْهِمَا. فَوَجَدَ مِنْ ذَلِكَ عُمَرُ بْنُ الخَطَّابِ وَجْدًا شَدِيدًا، فَكَلَّمَ أَبَا عُبَيْدَةَ، فَقَالَ: أَتُطِيعُ ابْنَ النَّابِغَةِ، وَتُؤَمِّرُهُ عَلَى نَفْسِكَ، وَعَلَى أَبِي بَكْرٍ، وَعَلَيْنَا؟ مَا هَذَا الرَّأْيُ؟ فَقَالَ أَبُو عُبَيْدَةَ لِعُمَرَ بْنِ الخَطَّابِ: ابْنَ أُمَّ، إِنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَهِدَ إِلَيَّ وَإِلَيْهِ أَنْ لَا نَتَعَاصَى، فَخَشِيتُ إِنْ لَمْ أُطِعْهُ أَنْ أَعْصِيَ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ. وَشَكَا إِلَيْهِ ذَلِكَ، فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: مَا أَنَا بِمُؤَمِّرِهَا عَلَيْكُمْ إِلَّا بَعْدَكُمْ – يُرِيدُ المُهَاجِرِينَ –. وَكَانَتْ تِلْكَ الغَزْوَةُ تُسَمَّى ذَاتَ السَّلَاسِلِ، أُسِرَ فِيهَا نَاسٌ كَثِيرٌ مِنَ العَرَبِ، وَسُبُوا. ثُمَّ أَمَرَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بَعْدَ ذَلِكَ أُسَامَةَ بْنَ زَيْدٍ، وَهُوَ غُلَامٌ شَابٌّ، فَانتَدَبَ فِي بَعْثِهِ عُمَرُ بْنُ الخَطَّابِ، وَالزُّبَيْرُ بْنُ العَوَّامِ، فَتُوُفِّيَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَبْلَ أَنْ يَصِلَ ذَلِكَ البَعْثُ، فَأَنْفَذَهُ أَبُو بَكْرٍ الصِّدِّيقُ بَعْدَ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ. ثُمَّ بَعَثَ أَبُو بَكْرٍ حِينَ وَلِيَ الأَمْرَ بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ثَلَاثَةَ أُمَرَاءَ إِلَى الشَّامِ: وَأَمَرَ خَالِدَ بْنَ سَعِيدٍ عَلَى جُنْدٍ، وَأَمَرَ عَمْرَو بْنَ العَاصِ عَلَى جُنْدٍ، وَأَمَرَ شُرَحْبِيلَ بْنَ حَسَنَةَ عَلَى جُنْدٍ، وَبَعَثَ خَالِدَ بْنَ الوَلِيدِ عَلَى جُنْدٍ قِبَلَ العِرَاقِ. ثُمَّ إِنَّ عُمَرَ كَلَّمَ أَبَا بَكْرٍ، فَلَمْ يَزَلْ يُكَلِّمُهُ حَتَّى أَمَرَ يَزِيدَ بْنَ أَبِي سُفْيَانَ عَلَى خَالِدِ بْنِ سَعِيدٍ وَجُنْدِهِ، وَذَلِكَ مِنْ مُوجِدَةٍ وَجَدَهَا عُمَرُ بْنُ الخَطَّابِ عَلَى خَالِدِ بْنِ سَعِيدٍ، حِينَ قَدِمَ مِنَ اليَمَنِ بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ. فَلَقِيَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ خَالِدَ بْنَ سَعِيدٍ، فَقَالَ: أَغَلَبْتُمْ يَا بَنِي عَبْدِ مَنَافٍ عَلَى أَمْرِكُمْ؟، فَلَمْ يَحْمِلْهَا عَلَيْهِ أَبُو بَكْرٍ، وَحَمَلَهَا عَلَيْهِ عُمَرُ. فَقَالَ عُمَرُ: فَإِنَّكَ لَتَتْرُكُ إِمْرَتَهُ عَلَى الثَّعَالِبِ. فَلَمَّا اسْتَعْمَلَهُ أَبُو بَكْرٍ ذَكَرَ ذَلِكَ، فَكَلَّمَ أَبَا بَكْرٍ، فَاسْتَعْمَلَ مَكَانَهُ يَزِيدَ بْنَ أَبِي سُفْيَانَ، فَأَدْرَكَهُ يَزِيدُ أَمِيرًا بَعْدَ أَنْ وَصَلَ الشَّامَ بِذِي المَرْوَةِ، وَكَتَبَ أَبُو بَكْرٍ إِلَى خَالِدِ بْنِ الوَلِيدِ، فَأَمَرَهُ بِالمَسِيرِ إِلَى الشَّامِ بِجُنْدِهِ، فَفَعَلَ، فَكَانَتِ الشَّامُ عَلَى أَرْبَعَةِ أُمَرَاءَ حَتَّى تُوُفِّيَ أَبُو بَكْرٍ. فَلَمَّا اسْتُخْلِفَ عُمَرُ، نَزَعَ خَالِدَ بْنَ الوَلِيدِ، وَأَمَرَ مَكَانَهُ أَبَا عُبَيْدَةَ بْنَ الجَرَّاحِ، ثُمَّ قَدِمَ الجَابِيَةَ، فَنَزَعَ شُرَحْبِيلَ بْنَ حَسَنَةَ، وَأَمَرَ جُنْدَهُ أَنْ يَتَفَرَّقُوا فِي الأُمَرَاءِ الثَّلَاثَةِ. فَقَالَ شُرَحْبِيلُ بْنُ حَسَنَةَ: يَا أَمِيرَ المُؤْمِنِينَ! أَعَجَزْتُ أَمْ خُنْتُ؟ قَالَ: لَمْ تَعْجَزْ وَلَمْ تَخُنْ. قَالَ: فَفِيمَ عَزَلْتَنِي؟ قَالَ: تَحَرَّجْتُ أَنْ أُؤَمِّرَكَ وَأَنَا أَجِدُ أَقْوَى مِنْكَ. قَالَ: فَاعْذِرْنِي يَا أَمِيرَ المُؤْمِنِينَ! قَالَ: سَأَفْعَلُ، وَلَوْ عَلِمْتُ غَيْرَ ذَلِكَ لَمْ أَفْعَلْ. قَالَ: فَقَامَ عُمَرُ فَعَذَرَهُ، ثُمَّ أَمَرَ عَمْرَو بْنَ العَاصِ بِالمَسِيرِ إِلَى مِصْرَ. وَبَقِيَتِ الشَّامُ عَلَى أَمِيرَيْنِ: أَبِي عُبَيْدَةَ بْنِ الجَرَّاحِ، وَيَزِيدَ بْنِ أَبِي سُفْيَانَ. ثُمَّ تُوُفِّيَ أَبُو عُبَيْدَةَ بْنُ الجَرَّاحِ، فَاسْتَخْلَفَ خَالِدًا، وَابْنَ عَمِّهِ عِيَاضَ بْنَ غَنْمٍ، فَأَقَرَّهُ عُمَرُ. فَقِيلَ لِعُمَرَ: كَيْفَ تُقِرُّ عِيَاضَ بْنَ غَنْمٍ، وَهُوَ رَجُلٌ جَوَادٌ لَا يَمْنَعُ شَيْئًا يُسْأَلُهُ، وَقَدْ نَزَعْتَ خَالِدَ بْنَ الوَلِيدِ لِأَنَّهُ كَانَ يُعْطِي دُونَكَ؟ فَقَالَ عُمَرُ: إِنَّ هَذِهِ شِيمَةُ عِيَاضٍ فِي مَالِهِ حَتَّى يَخْلُصَ إِلَى مَالِهِ، وَإِنِّي مَعَ ذَلِكَ لَمْ أَكُنْ لِأُغَيِّرَ أَمْرًا قَضَاهُ أَبُو عُبَيْدَةَ بْنُ الجَرَّاحِ. قَالَ: ثُمَّ تُوُفِّيَ يَزِيدُ بْنُ أَبِي سُفْيَانَ، فَأَمَرَ مَكَانَهُ مُعَاوِيَةَ، فَنَعَاهُ عُمَرُ إِلَى أَبِي سُفْيَانَ، فَقَالَ: احْتَسِبْ يَزِيدَ يَا أَبَا سُفْيَانَ! قَالَ: يَرْحَمُهُ اللهُ، فَمَنْ أَمَّرْتَ مَكَانَهُ؟ قَالَ: مُعَاوِيَةَ. قَالَ: وَصَلَتْكَ رَحِمٌ. قَالَ: ثُمَّ تُوُفِّيَ عِيَاضُ بْنُ غَنْمٍ، فَأَمَرَ مَكَانَهُ عُمَيْرَ بْنَ سَعْدٍ الأَنْصَارِيَّ، فَكَانَتِ الشَّامُ عَلَى مُعَاوِيَةَ وَعُمَيْرٍ، حَتَّى قُتِلَ عُمَيْرٌ. فَاسْتُخْلِفَ عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ، فَعَزَلَ عُمَيْرًا، وَتَرَكَ الشَّامَ لِمُعَاوِيَةَ، وَنَزَعَ المُغِيرَةَ بْنَ شُعْبَةَ عَنِ الكُوفَةِ، وَأَمَرَ مَكَانَهُ سَعْدَ بْنَ أَبِي وَقَّاصٍ، وَنَزَعَ عَمْرَو بْنَ العَاصِ عَنْ مِصْرَ، وَأَمَرَ مَكَانَهُ عَبْدَ اللهِ بْنَ سَعْدِ بْنِ أَبِي سَرْحٍ، وَنَزَعَ أَبَا مُوسَى الأَشْعَرِيَّ، وَأَمَرَ مَكَانَهُ عَبْدَ اللهِ بْنَ عَامِرِ بْنِ كُرَيْزٍ. ثُمَّ نَزَعَ سَعْدَ بْنَ أَبِي وَقَّاصٍ مِنَ الكُوفَةِ، وَأَمَرَ الوَلِيدَ بْنَ عُقْبَةَ، ثُمَّ شُهِدَ عَلَى الوَلِيدِ فَجَلَدَهُ، وَنَزَعَهُ، وَأَمَرَ سَعِيدَ بْنَ العَاصِ مَكَانَهُ، ثُمَّ قَالَ النَّاسُ، وَنَشِبُوا فِي الفِتْنَةِ. فَحَجَّ سَعِيدُ بْنُ العَاصِ، ثُمَّ قَفَلَ مِنْ حَجِّهِ، فَلَقِيَتْهُ خَيْلُ العِرَاقِ، فَرَجَّعُوهُ مِنَ العُذَيْبِ، وَأَخْرَجَ أَهْلُ مِصْرَ عَبْدَ اللهِ بْنَ سَعْدِ بْنِ أَبِي سَرْحٍ، وَأَقَرَّ أَهْلُ البَصْرَةِ عَبْدَ اللهِ بْنَ عَامِرِ بْنِ كُرَيْزٍ. فَكَانَ ذَلِكَ أَوَّلَ الفِتْنَةِ، حَتَّى إِذَا قُتِلَ عُثْمَانُ رَحِمَهُ اللهُ، بَايَعَ النَّاسُ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ، فَأَرْسَلَ إِلَى طَلْحَةَ وَالزُّبَيْرِ: إِنْ شِئْتُمَا فَبَايِعَانِي، وَإِنْ شِئْتُمَا بَايَعْتُ أَحَدَكُمَا، فَقَالَا: بَلْ نُبَايِعُكَ، ثُمَّ هَرَبَا إِلَى مَكَّةَ، وَبِمَكَّةَ عَائِشَةُ زَوْجُ النَّبِيِّ ﷺ، فَأَعَانَتْهُمَا عَلَى رَأْيِهِمَا، فَأَطَاعَهُمَا نَاسٌ كَثِيرٌ مِنْ قُرَيْشٍ. فَخَرَجُوا قِبَلَ البَصْرَةِ يَطْلُبُونَ بِدَمِ ابْنِ عَفَّانَ، وَخَرَجَ مَعَهُمَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِي بَكْرٍ، وَعَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عتَّابِ بْنِ أَسِيدٍ، وَعَبْدُ اللهِ بْنُ الحَارِثِ بْنِ هِشَامٍ، وَعَبْدُ اللهِ بْنُ الزُّبَيْرِ، وَمَرْوَانُ بْنُ الحَكَمِ، فِي أُنَاسٍ مِنْ قُرَيْشٍ. كَلَّمُوا أَهْلَ البَصْرَةِ، وَحَدَّثُوهُمْ أَنَّ عُثْمَانَ قُتِلَ مَظْلُومًا، وَأَنَّهُمْ جَاءُوا تَائِبِينَ مِمَّا كَانُوا غَلَوْا بِهِ فِي أَمْرِ عُثْمَانَ، فَأَطَاعَهُمْ عَامَّةُ أَهْلِ البَصْرَةِ، وَاعْتَزَلَ الأَحْنَفُ مِنْ تَمِيمٍ، وَخَرَجَ عَبْدُ القَيْسِ إِلَى عَلِيٍّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ بِعَامَّةِ مَنْ أَطَاعَهُ. وَرَكِبَتْ عَائِشَةُ جَمَلًا لَهَا يُقَالُ لَهُ عَسْكَرُ، وَهِيَ فِي هَوْدَجٍ قَدْ أَلْبَسَتْهُ الدُّفُوفَ – يَعْنِي جُلُودَ البَقَرِ – فَقَالَتْ: إِنَّمَا أُرِيدُ أَنْ يُحْجَزَ بَيْنَ النَّاسِ مَكَانِي، وَلَمْ أَحْسِبْ أَنْ يَكُونَ بَيْنَ النَّاسِ قِتَالٌ، وَلَوْ عَلِمْتُ ذَلِكَ لَمْ أَقِفْ ذَلِكَ المَوْقِفَ أَبَدًا. قَالَتْ: فَلَمْ يَسْمَعِ النَّاسُ كَلَامِي، وَلَمْ يَلْتَفِتُوا إِلَيَّ، وَكَانَ القِتَالُ، فَقُتِلَ يَوْمَئِذٍ سَبْعُونَ مِنْ قُرَيْشٍ، كُلُّهُمْ يَأْخُذُ بِخِطَامِ جَمَلِ عَائِشَةَ حَتَّى يُقْتَلَ. ثُمَّ حُمِلَ الهَوْدَجُ حَتَّى أُدْخِلَ مَنْزِلًا مِنْ تِلْكَ المَنَازِلِ، وَجُرِحَ مَرْوَانُ جِرَاحًا شَدِيدَةً، وَقُتِلَ طَلْحَةُ بْنُ عُبَيْدِ اللهِ يَوْمَئِذٍ، وَقُتِلَ الزُّبَيْرُ بَعْدَ ذَلِكَ بِوَادِي السِّبَاعِ، وَقَفَلَتْ عَائِشَةُ وَمَرْوَانُ بِمَنْ بَقِيَ مِنْ قُرَيْشٍ، فَقَدِمُوا المَدِينَةَ، وَانْطَلَقَتْ عَائِشَةُ فَقَدِمَتْ مَكَّةَ. فَكَانَ مَرْوَانُ وَالأَسْوَدُ بْنُ أَبِي البُخْتُرِيِّ عَلَى المَدِينَةِ وَأَهْلِهَا، يَغْلِبَانِ عَلَيْهَا، وَهَاجَتِ الحَرْبُ بَيْنَ عَلِيٍّ وَمُعَاوِيَةَ، فَكَانَتْ بُعُوثُهُمَا تَقْدَمُ المَدِينَةَ، وَتَقْدَمُ مَكَّةَ لِلْحَجِّ، فَأَيُّهُمَا سَبَقَ فَهُوَ أَمِيرُ المَوْسِمِ أَيَّامَ الحَجِّ لِلنَّاسِ. ثُمَّ إِنَّهَا أَرْسَلَتْ أُمُّ حَبِيبَةَ زَوْجُ النَّبِيِّ ﷺ إِلَى أُمِّ سَلَمَةَ، فَقَالَتْ إِحْدَاهُمَا لِلأُخْرَى: تَعَالَيْ نَكْتُبْ إِلَى مُعَاوِيَةَ وَعَلِيٍّ أَنْ يُعْتِقَا مِنْ هَذِهِ البُعُوثِ الَّتِي تُرَوِّعُ النَّاسَ، حَتَّى تَجْتَمِعَ الأُمَّةُ عَلَى أَحَدِهِمَا. فَقَالَتْ أُمُّ حَبِيبَةَ: كَفَيْتُكِ أَخِي مُعَاوِيَةَ، وَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ: كَفَيْتُكِ عَلِيًّا. فَكَتَبَتْ كُلُّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا إِلَى صَاحِبِهَا، وَبَعَثَتْ وَفْدًا مِنْ قُرَيْشٍ وَالأَنْصَارِ، فَأَمَّا مُعَاوِيَةُ فَأَطَاعَ أُمَّ حَبِيبَةَ، وَأَمَّا عَلِيٌّ فَهَمَّ أَنْ يُطِيعَ أُمَّ سَلَمَةَ، فَنَهَاهُ الحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ عَنْ ذَلِكَ. فَلَمْ يَزَلْ بُعُوثُهُمَا وَعُمَّالُهُمَا يَخْتَلِفُونَ إِلَى المَدِينَةِ وَمَكَّةَ، حَتَّى قُتِلَ عَلِيٌّ رَحِمَهُ اللهُ تَعَالَى، ثُمَّ اجْتَمَعَ النَّاسُ عَلَى مُعَاوِيَةَ، وَمَرْوَانُ وَابْنُ البُخْتُرِيِّ يَغْلِبَانِ عَلَى أَهْلِ المَدِينَةِ فِي تِلْكَ الفِتْنَةِ. وَكَانَتْ مِصْرُ فِي سُلْطَانِ عَلِيٍّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ، فَأَمَرَ عَلَيْهَا قَيْسَ بْنَ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ الأَنْصَارِيَّ، وَكَانَ حَامِلَ رَايَةِ الأَنْصَارِ مَعَ رَسُولِ اللهِ ﷺ يَوْمَ بَدْرٍ وَغَيْرِهِ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ، وَكَانَ قَيْسٌ مِنْ ذَوِي الرَّأْيِ مِنَ النَّاسِ، إِلَّا مَا غَلَبَ عَلَيْهِ مِنْ أَمْرِ الفِتْنَةِ. فَكَانَ مُعَاوِيَةُ وَعَمْرُو بْنُ العَاصِ جَاهِدَيْنِ عَلَى إِخْرَاجِهِ مِنْ مِصْرَ، وَيَغْلِبَانِ عَلَيْهَا، وَقَدِ امْتَنَعَ مِنْهُمَا بِالدَّهَاءِ وَالمَكِيدَةِ، فَلَمْ يَقْدِرَا عَلَى فَتْحِهَا، حَتَّى كَادَ مُعَاوِيَةُ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ مِنْ قِبَلِ عَلِيٍّ. قَالَ: فَكَانَ مُعَاوِيَةُ يُحَدِّثُ رِجَالًا مِنْ ذَوِي الرَّأْيِ مِنْ قُرَيْشٍ، فَيَقُولُ: مَا ابْتَدَعْتُ مِنْ مَكِيدَةٍ قَطُّ أَعْجَبَ عِنْدِي مِنْ مَكِيدَةٍ كَايَدْتُ بِهَا قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ مِنْ قِبَلِ عَلِيٍّ وَهُوَ بِالْعِرَاقِ حِينَ امْتَنَعَ مِنِّي قَيْسٌ، فَقُلْتُ لِأَهْلِ الشَّامِ: لَا تَسُبُّوا قَيْسًا وَلَا تَدْعُونِي إِلَى غَزْوِهِ، فَإِنَّ قَيْسًا لَنَا شِيعَةٌ، تَأْتِينَا كُتُبُهُ وَنَصِيحَتُهُ، أَلَا تَرَوْنَ مَا يَفْعَلُ بِإِخْوَانِكُمُ الَّذِينَ عِنْدَهُ مِنْ أَهْلِ خَرِبْتَا، يُجْرِي عَلَيْهِمْ أَعْطِيَتَهُمْ وَأَرْزَاقَهُمْ، وَيُؤَمِّنُ سَرْبَهُمْ، وَيُحْسِنُ إِلَى كُلِّ رَاغِبٍ قَدِمَ عَلَيْهِ، فَلَا نَسْتَنْكِرُهُ فِي نَصِيحَتِهِ. قَالَ مُعَاوِيَةُ: وَطَفِقْتُ أَكْتُبُ بِذَلِكَ إِلَى شِيعَتِي مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ، فَسَمِعَ بِذَلِكَ مِنْ جَوَاسِيسِ عَلِيٍّ الَّذِينَ هُدُوا مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ، فَلَمَّا بَلَغَ ذَلِكَ عَلِيًّا، وَنَمَّاهُ إِلَيْهِ عَبْدُ اللهِ بْنُ جَعْفَرٍ وَمُحَمَّدُ بْنُ أَبِي بَكْرٍ الصِّدِّيقِ، اتَّهَمَ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ، وَكَتَبَ إِلَيْهِ يَأْمُرُهُ بِقِتَالِ أَهْلِ خَرِبْتَا، وَأَهْلُ خَرِبْتَا يَوْمَئِذٍ عَشَرَةُ آلَافٍ. فَأَبَى قَيْسٌ أَنْ يُقَاتِلَهُمْ، وَكَتَبَ إِلَى عَلِيٍّ: إِنَّهُمْ وُجُوهُ أَهْلِ مِصْرَ وَأَشْرَافُهُمْ، وَذَوُو الْحِفَاظِ مِنْهُمْ، وَقَدْ رَضُوا مِنِّي بِأَنْ أُؤَمِّنَ سَرْبَهُمْ، وَأُجْرِيَ عَلَيْهِمْ أَعْطِيَتَهُمْ وَأَرْزَاقَهُمْ، وَقَدْ عَلِمْتُ أَنَّ هَوَاهُمْ مَعَ مُعَاوِيَةَ، فَلَسْتُ مُكَايِدَهُمْ بِأَمْرٍ أَهْوَنَ عَلَيَّ وَعَلَيْكَ مِنْ أَنْ نَفْعَلَ ذَلِكَ بِهِمُ الْيَوْمَ، وَلَوْ دَعَوْتُهُمْ إِلَى قِتَالِي كَانُوا قِرَانَهُمْ أَسْوَدَانِ لِعَرَبٍ، وَفِيهِمْ بُسْرُ بْنُ أَرْطَاةَ، وَمَسْلَمَةُ بْنُ مُخَلَّدٍ، وَمُعَاوِيَةُ بْنُ خُدَيْجٍ الْخَوْلَانِيُّ، فَذَرْنِي وَرَأْيِي فِيهِمْ، وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا أُدَارِي مِنْهُمْ. فَأَبَى عَلَيْهِ عَلِيٌّ إِلَّا قِتَالَهُمْ، فَأَبَى قَيْسٌ أَنْ يُقَاتِلَهُمْ، وَكَتَبَ قَيْسٌ إِلَى عَلِيٍّ: إِنْ كُنْتَ تَتَّهِمُنِي فَاعْتَزِلْنِي عَنْ عَمَلِكَ، وَأَرْسِلْ إِلَيْهِ غَيْرِي. فَأَرْسَلَ الأَشْتَرَ أَمِيرًا عَلَى مِصْرَ، حَتَّى إِذَا بَلَغَ الْقُلْزُمَ شَرِبَ بِالْقُلْزُمِ شَرْبَةً مِنْ عَسَلٍ، فَكَانَ فِيهَا حَتْفُهُ، فَبَلَغَ ذَلِكَ مُعَاوِيَةَ وَعَمْرَ بْنَ الْعَاصِ، فَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ: إِنَّ لِلَّهِ جُنُودًا مِنْ عَسَلٍ. فَلَمَّا بَلَغَتْ عَلِيًّا وَفَاةُ الأَشْتَرِ، بَعَثَ مُحَمَّدَ بْنَ أَبِي بَكْرٍ أَمِيرًا عَلَى مِصْرَ، فَلَمَّا حَدَّثَ بِهِ قَيْسَ بْنُ سَعْدٍ قَادِمًا أَمِيرًا عَلَيْهِ، تَلَقَّاهُ، فَخَلَا بِهِ، وَنَاجَاهُ، وَقَالَ: إِنَّكَ قَدْ جِئْتَ مِنْ عِنْدِ امْرِئٍ لَا رَأْيَ لَهُ فِي الْحَرْبِ، وَإِنَّهُ لَيْسَ عَزْلُكُمْ إِيَّايَ بِمَانِعِي أَنْ أَنْصَحَ لَكُمْ، وَإِنِّي مِنْ أَمْرِكُمْ عَلَى بَصِيرَةٍ، وَإِنِّي أَدُلُّكَ عَلَى الَّذِي كُنْتُ أُكَايِدُ بِهِ مُعَاوِيَةَ وَعَمْرَ بْنَ الْعَاصِ وَأَهْلَ خَرِبْتَا، فَكَايِدْهُمْ بِهِ، فَإِنَّكَ إِنْ كَايَدْتَهُمْ بِغَيْرِهِ تَهْلِكْ. فَوَصَفَ لَهُ قَيْسٌ الْمُكَايَدَةَ الَّتِي كَايَدَهُمْ بِهَا، فَاغْتَشَّهُ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي بَكْرٍ، وَخَالَفَهُ فِي كُلِّ شَيْءٍ أَمَرَهُ بِهِ، فَلَمَّا قَدِمَ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي بَكْرٍ مِصْرَ، خَرَجَ قَيْسٌ قِبَلَ الْمَدِينَةِ، فَأَخَافَهُ مَرْوَانُ وَالأَسْوَدُ بْنُ أَبِي الْبُخْتُرِيِّ، حَتَّى إِذَا خَافَ أَنْ يُؤْخَذَ وَيُقْتَلَ، رَكِبَ رَاحِلَتَهُ فَظَهَرَ إِلَى عَلِيٍّ. فَكَتَبَ مُعَاوِيَةُ إِلَى مَرْوَانَ وَالأَسْوَدِ بْنِ أَبِي الْبُخْتُرِيِّ يَتَغَيَّظُ عَلَيْهِمَا، وَيَقُولُ: أَمْدَدْتُمَا عَلِيًّا بِقَيْسِ بْنِ سَعْدٍ، وَبِرَأْيِهِ وَمُكَايَدَتِهِ، فَوَاللَّهِ لَوْ أَمْدَدْتُمَاهُ بِثَمَانِيَةِ آلَافِ مُقَاتِلٍ مَا كَانَ ذَلِكَ بِأَغْيَظَ لِي مِنْ إِخْرَاجِكُمَا قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ إِلَى عَلِيٍّ. فَقَدِمَ قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ إِلَى عَلِيٍّ، فَلَمَّا بَانَهُ الْحَدِيثُ وَجَاءَهُمْ قَتْلُ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي بَكْرٍ، عَرَفَ عَلِيٌّ أَنَّ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ كَانَ يُدَارِي مِنْهُمْ أُمُورًا عِظَامًا مِنَ الْمُكَايَدَةِ الَّتِي قَصُرَ عَنْهَا رَأْيُ عَلِيٍّ وَرَأْيُ مَنْ كَانَ يُؤَزِّرُهُ عَلَى عَزْلِ قَيْسٍ، فَأَطَاعَ عَلِيٌّ قَيْسًا فِي الأَمْرِ كُلِّهِ، وَجَعَلَهُ عَلَى مُقَدِّمَةِ أَهْلِ الْعِرَاقِ، وَمَنْ كَانَ بِأَذْرَبِيجَانَ وَأَرْضِهَا، وَعَلَى شُرْطَةِ الْخَمْسِينَ الَّذِينَ انْتَدَبُوا لِلْمَوْتِ، وَبَايَعَ أَرْبَعُونَ أَلْفًا كَانُوا بَايَعُوا عَلِيًّا عَلَى الْمَوْتِ، فَلَمْ يَزَلْ قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ يَسُدُّ ذَلِكَ الثَّغْرَ حَتَّى قُتِلَ عَلِيٌّ. وَاسْتَخْلَفَ أَهْلُ الْعِرَاقِ الْحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ عَلَى الْخِلَافَةِ، وَكَانَ الْحَسَنُ لَا يُرِيدُ الْقِتَالَ، وَلَكِنَّهُ كَانَ يُرِيدُ أَنْ يَأْخُذَ لِنَفْسِهِ مَا اسْتَطَاعَ مِنْ مُعَاوِيَةَ، ثُمَّ يَدْخُلَ فِي الْجَمَاعَةِ وَيُبَايِعَ، فَعَرَفَ الْحَسَنُ أَنَّ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ لَا يُوَافِقُهُ عَلَى ذَلِكَ فَنَزَعَهُ، وَأَمَرَ مَكَانَهُ عُبَيْدَ اللهِ بْنَ الْعَبَّاسِ، فَلَمَّا عَرَفَ عُبَيْدُ اللهِ بْنُ الْعَبَّاسِ الَّذِي يُرِيدُ الْحَسَنُ أَنْ يَأْخُذَ لِنَفْسِهِ، كَتَبَ عُبَيْدُ اللهِ إِلَى مُعَاوِيَةَ يَسْأَلُهُ الْأَمَانَ، وَيَشْتَرِطُ لِنَفْسِهِ عَلَى الْأَمْوَالِ الَّتِي أَصَابَ، فَشَرَطَ ذَلِكَ مُعَاوِيَةُ لَهُ وَبَعَثَ إِلَيْهِ ابْنَ عَامِرٍ فِي خَيْلٍ عَظِيمَةٍ، فَخَرَجَ إِلَيْهِمْ عُبَيْدُ اللهِ لَيْلًا، حَتَّى لَحِقَ بِهِمْ، وَتَرَكَ جُنْدَهُ الَّذِينَ هُمْ عَلَيْهِمْ لَا أَمِيرَ لَهُمْ، وَمَعَهُمْ قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ، فَأَمَّرَتْ شُرْطَةُ الْخَمْسِينَ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ، وَتَعَاهَدُوا وَتَعَاقَدُوا عَلَى قِتَالِ مُعَاوِيَةَ وَعَمْرِو بْنِ الْعَاصِ، حَتَّى يَشْتَرِطَ لِشِيعَةِ عَلِيٍّ وَلِمَنْ كَانَ اتَّبَعَهُ عَلَى أَمْوَالِهِمْ وَدِمَائِهِمْ وَمَا أَصَابُوا مِنَ الْفِتْنَةِ، فَخَلَصَ مُعَاوِيَةُ حِينَ فَرَغَ مِنْ عُبَيْدِ اللهِ وَالْحَسَنِ، إِلَى مُكَايَدَةِ رَجُلٍ هُوَ أَهَمُّ النَّاسِ عِنْدَهُ مَكِيدَةً، وَعِنْدَهُ أَرْبَعُونَ أَلْفًا، فَنَزَلَ بِهِمْ مُعَاوِيَةُ وَعَمْرٌو وَأَهْلُ الشَّامِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً، يُرْسِلُ مُعَاوِيَةُ إِلَى قَيْسٍ، وَيَذْكُرُهُ اللهَ، وَيَقُولُ: عَلَى طَاعَةِ مَنْ تُقَاتِلُنِي؟ وَيَقُولُ: قَدْ بَايَعَنِي الَّذِي تُقَاتِلُ عَلَى طَاعَتِهِ، فَأَبَى قَيْسٌ أَنْ يُقِرَّ لَهُ، حَتَّى أَرْسَلَ مُعَاوِيَةُ بِسِجِلٍّ قَدْ خَتَمَ لَهُ فِي أَسْفَلِهِ، فَقَالَ: اكْتُبْ فِي هَذَا السِّجِلِّ، فَمَا كَتَبْتَ فَهُوَ لَكَ، فَقَالَ عَمْرٌو لِمُعَاوِيَةَ: لَا تُعْطِهِ هَذَا وَقَاتِلْهُ، فَقَالَ مُعَاوِيَةُ – وَكَانَ خَيْرَ الرَّجُلَيْنِ –: عَلَى رِسْلِكَ، يَا أَبَا عَبْدِ اللهِ، فَإِنَّا لَنْ نَخْلُصَ إِلَى قَتْلِ هَؤُلَاءِ حَتَّى يُقْتَلَ عَدَدُهُمْ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ، فَمَا خَيْرُ الْحَيَاةِ بَعْدَ ذَلِكَ؟ وَإِنِّي وَاللهِ لَا أُقَاتِلُهُ حَتَّى لَا أَجِدَ مِنْ ذَلِكَ بُدًّا، فَلَمَّا بَعَثَ إِلَيْهِ مُعَاوِيَةُ بِذَلِكَ السِّجِلِّ، اشْتَرَطَ قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ لِنَفْسِهِ، وَلِشِيعَةِ عَلِيٍّ الْأَمَانَ عَلَى مَا أَصَابُوا مِنَ الدِّمَاءِ، وَالْأَمْوَالِ، وَلَمْ يَسْأَلْ مُعَاوِيَةَ فِي ذَلِكَ مَالًا، فَأَعْطَاهُ مُعَاوِيَةُ مَا اشْتَرَطَ عَلَيْهِ، وَدَخَلَ قَيْسٌ وَمَنْ مَعَهُ فِي الْجَمَاعَةِ، وَكَانَ يُعَدُّ فِي الْعَرَبِ حَتَّى ثَارَتِ الْفِتْنَةُ الْأُولَى خَمْسَةٌ، يُقَالُ لَهُمْ ذَوُو رَأْيِ الْعَرَبِ وَمَكِيدَتِهِمْ، يُعَدُّ مِنْ قُرَيْشٍ مُعَاوِيَةُ، وَعَمْرٌو، وَيُعَدُّ مِنَ الْأَنْصَارِ قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ، وَيُعَدُّ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ عَبْدُ اللهِ بْنُ بُدَيْلِ بْنِ وَرْقَاءَ الْخُزَاعِيُّ، وَيُعَدُّ مِنْ ثَقِيفٍ الْمُغِيرَةُ بْنُ شُعْبَةَ، فَكَانَ مَعَ عَلِيٍّ مِنْهُمْ رَجُلَانِ: قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ وَعَبْدُ اللهِ بْنُ بُدَيْلٍ، وَكَانَ الْمُغِيرَةُ مُعْتَزِلًا بِالطَّائِفِ وَأَرْضِهَا، فَلَمَّا حَكَمَ الْحَكَمَانِ فَاجْتَمَعَا بِأَذْرُحَ وَافَاهُمَا الْمُغِيرَةُ بْنُ شُعْبَةَ، وَأَرْسَلَ الْحَكَمَانِ إِلَى عَبْدِ اللهِ بْنِ عُمَرَ، وَإِلَى عَبْدِ اللهِ بْنِ الزُّبَيْرِ، وَوَافَى رِجَالًا كَثِيرًا مِنْ قُرَيْشٍ، وَوَافَى مُعَاوِيَةُ بِأَهْلِ الشَّامِ، وَوَافَى أَبُو مُوسَى الْأَشْعَرِيُّ وَعَمْرُو بْنُ الْعَاصِ، وَهُمَا الْحَكَمَانِ، وَأَبَى عَلِيٌّ وَأَهْلُ الْعِرَاقِ أَنْ يُوَافُوا، فَقَالَ الْمُغِيرَةُ بْنُ شُعْبَةَ لِرِجَالٍ مِنْ ذَوِي رَأْيِ أَهْلِ قُرَيْشٍ: هَلْ تَرَوْنَ أَحَدًا يَقْدِرُ عَلَى أَنْ يَسْتَطِيعَ أَنْ يَعْلَمَ أَيَجْتَمِعُ هَذَانِ الْحَكَمَانِ أَمْ لَا؟ فَقَالُوا لَهُ: لَا نَرَى أَنَّ أَحَدًا يَعْلَمُ ذَلِكَ، قَالَ: فَوَاللهِ إِنِّي لَأَظُنُّنِي سَأَعْلَمُهُ مِنْهُمَا حِينَ أَخْلُوَ بِهِمَا فَأُرَاجِعَهُمَا، فَدَخَلَ عَلَى عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ فَبَدَأَ بِهِ، فَقَالَ: يَا أَبَا عَبْدِ اللهِ أَخْبِرْنِي عَمَّا أَسْأَلُكَ عَنْهُ، كَيْفَ تَرَانَا مَعْشَرَ الْمُعْتَزِلَةِ؟ فَإِنَّا قَدْ شَكَكْنَا فِي هَذَا الْأَمْرِ الَّذِي قَدْ تَبَيَّنَ لَكُمْ فِي هَذَا الْقِتَالِ، وَرَأَيْنَا نَسْتَأْنِيَ وَنَتَثَبَّتَ، حَتَّى تَجْتَمِعَ الْأُمَّةُ عَلَى رَجُلٍ، فَنَدْخُلَ فِي صَالِحِ مَا دَخَلَتْ فِيهِ الْأُمَّةُ، فَقَالَ عَمْرٌو: أَرَاكُمْ مَعْشَرَ الْمُعْتَزِلَةِ خَلْفَ الْأَبْرَارِ، وَمَعْشَرَ الْفُجَّارِ. فَانْصَرَفَ الْمُغِيرَةُ، وَلَمْ يَسْأَلْهُ عَنْ غَيْرِ ذَلِكَ، حَتَّى دَخَلَ عَلَى أَبِي مُوسَى الْأَشْعَرِيِّ، فَخَلَا بِهِ، فَقَالَ لَهُ نَحْوًا مِمَّا قَالَ لِعَمْرٍو، فَقَالَ أَبُو مُوسَى: أَرَاكُمْ أَثْبَتَ النَّاسِ رَأْيًا، وَأَرَى فِيكُمْ بَقِيَّةَ الْمُسْلِمِينَ، فَانْصَرَفَ فَلَمْ يَسْأَلْهُ عَنْ غَيْرِ ذَلِكَ، قَالَ: فَلَقِيَ أَصْحَابَهُ الَّذِينَ قَالَ لَهُمْ مَا قَالَ مِنْ ذَوِي رَأْيِ قُرَيْشٍ، قَالَ: أُقْسِمُ لَكُمْ، لَا يَجْتَمِعُ هَذَانِ عَلَى رَجُلٍ وَاحِدٍ، وَلَيَدْعُونَّ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا إِلَى رَأْيِهِ. فَلَمَّا اجْتَمَعَ الْحَكَمَانِ وَتَكَلَّمَا خَالِيَيْنِ، فَقَالَ عَمْرٌو: يَا أَبَا مُوسَى! أَرَأَيْتَ أَوَّلَ مَا نَقْضِي بِهِ فِي الْحَقِّ عَلَيْنَا أَنْ نَقْضِيَ لِأَهْلِ الْوَفَاءِ بِالْوَفَاءِ، وَلِأَهْلِ الْغَدْرِ بِالْغَدْرِ، فَقَالَ أَبُو مُوسَى: وَمَاذَاكَ؟ قَالَ: أَلَسْتَ تَعْلَمُ أَنَّ مُعَاوِيَةَ وَأَهْلَ الشَّامِ قَدْ وَافَوْا لِلْمَوْعِدِ الَّذِي وَاعَدْنَاهُمْ إِيَّاهُ؟ فَقَالَ: فَاكْتُبْهَا، فَكَتَبَهَا أَبُو مُوسَى، فَقَالَ عَمْرٌو: قَدْ أَخْلَصْتُ أَنَا وَأَنْتَ أَنْ نُسَمِّيَ رَجُلًا يَلِي أَمْرَ هَذِهِ الْأُمَّةِ، فَسَمِّ يَا أَبَا مُوسَى، فَإِنِّي أَقْدِرُ عَلَى أَنْ أُبَايِعَكَ عَلَى أَنْ تُبَايِعَنِي، فَقَالَ أَبُو مُوسَى: أُسَمِّي عَبْدَ اللهِ بْنَ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ – وَكَانَ عَبْدُ اللهِ بْنُ عُمَرَ فِيمَنْ اعْتَزَلَ – فَقَالَ عَمْرٌو: فَأَنَا أُسَمِّي لَكَ مُعَاوِيَةَ بْنَ أَبِي سُفْيَانَ، فَلَمْ يَبْرَحَا مِنْ مَجْلِسِهِمَا ذَلِكَ حَتَّى اخْتَلَفَا وَاسْتَبَّا، ثُمَّ خَرَجَا إِلَى النَّاسِ، فَقَالَ أَبُو مُوسَى: يَا أَيُّهَا النَّاسُ! إِنِّي قَدْ وَجَدْتُ مَثَلَ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ مَثَلَ الَّذِي قَالَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى: (وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِي آتَيْنَاهُ آيَاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا) حَتَّى بَلَغَ (لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ)، وَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ: يَا أَيُّهَا النَّاسُ! إِنِّي وَجَدْتُ مَثَلَ أَبِي مُوسَى مَثَلَ الَّذِي قَالَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى: (مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا) حَتَّى بَلَغَ (الظَّالِمِينَ)، ثُمَّ كَتَبَ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا بِالْمَثَلِ الَّذِي ضَرَبَ لِصَاحِبِهِ إِلَى الْأَمْصَارِ. قَالَ الزُّهْرِيُّ عَنْ سَالِمٍ عَنْ ابْنِ عُمَرَ، قَالَ مَعْمَرٌ: وَأَخْبَرَنِي ابْنُ طَاوُسٍ عَنْ عِكْرِمَةَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ ابْنِ عُمَرَ، قَالَ: فَقَامَ مُعَاوِيَةُ عَشِيَّةً، فَأَثْنَى عَلَى اللهِ بِمَا هُوَ أَهْلُهُ ثُمَّ قَالَ: أَمَّا بَعْدُ، فَمَنْ كَانَ مُتَكَلِّمًا فِي هَذَا الْأَمْرِ فَلْيُطْلِعْ لِي قَرْنَهُ، فَوَاللهِ لَا يَطْلُعُ فِيهِ أَحَدٌ إِلَّا كُنْتُ أَحَقَّ بِهِ مِنْهُ وَمِنْ أَبِيهِ – قَالَ: يُعَرِّضُ بِعَبْدِ اللهِ بْنِ عُمَرَ – قَالَ عَبْدُ اللهِ بْنُ عُمَرَ: فَأَطْلَقْتُ حَبْوَتِي، فَأَرَدْتُ أَنْ أَقُومَ إِلَيْهِ، فَأَقُولَ: يَتَكَلَّمُ فِيهِ رِجَالٌ قَاتَلُوكَ وَأَبَاكَ عَلَى الْإِسْلَامِ، ثُمَّ خَشِيتُ أَنْ أَقُولَ كَلِمَةً تُفَرِّقُ بَيْنَ الْجَمْعِ، وَتُسْفَكُ فِيهَا الدِّمَاءُ، وَأَحْمِلَ فِيهَا عَلَى غَيْرِ رَأْيٍ، فَكَانَ مَا وَعَدَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فِي الْجِنَانِ أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْ ذَلِكَ، قَالَ: فَلَمَّا انْطَلَقْتُ إِلَى مَنْزِلِي أَتَانِي حَبِيبُ بْنُ مَسْلَمَةَ، فَقَالَ: مَا الَّذِي مَنَعَكَ أَنْ تَتَكَلَّمَ حِينَ سَمِعْتَ الرَّجُلَ يَتَكَلَّمُ؟ فَقُلْتُ لَهُ: لَقَدْ أَرَدْتُ ذَلِكَ، ثُمَّ خَشِيتُ أَنْ أَقُولَ كَلِمَةً تُفَرِّقُ بَيْنَ الْجَمْعِ، وَتُسْفَكُ فِيهَا الدِّمَاءُ، وَأَحْمِلَ فِيهَا عَلَى غَيْرِ رَأْيٍ، فَكَانَ مَا وَعَدَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فِي الْجِنَانِ أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْ ذَلِكَ كُلِّهِ، فَقَالَ حَبِيبُ بْنُ مَسْلَمَةَ لِعَبْدِ اللهِ بْنِ عُمَرَ: فِدَاكَ أَبِي وَأُمِّي، فَإِنَّكَ عَصَمْتَ، وَحُفِظْتَ مِمَّا حَفَّتْ عِرَتُهُ.

Abdurrezzâk, ona Ma‘mer, Zuhrî şöyle demiştir: "Rasulullah (sav) hicret ettikten ve Habeşistan’da bulunan Müslümanlar da (Medine’ye) geldikten sonra, Şam tarafına, Kelb, Belkîn, Gassân ve Şam sınırındaki Arap kâfirleri üzerine, iki birlik (seriyye) gönderdi. Rasulullah (sav) bu birliklerden birine, Kureyş’in Fihr kolundan olan Ebu Ubeyde b. Cerrâh’ı, diğerine ise Amr b. el-Âs’ı kumandan tayin etti. Ebu Ubeyde’nin birliğine Ebu Bekir ile Ömer de katıldı. İki birliğin hareket vakti gelince Rasulullah (sav) Ebu Ubeyde ile Amr b. Âs’ı çağırdı ve onlara 'Birbirinize karşı gelmeyin' buyurdu. Medine’den ayrıldıklarında Ebu Ubeyde, Amr’a 'Rasûlullah (sav) bize birbirimize karşı gelmememizi emretti. Ya sen bana itaat edersin ya da ben sana itaat ederim' dedi. Amr 'Sen bana itaat et' deyince, Ebu Ubeyde ona itaat etti. Böylece Amr, her iki birliğin de kumandanı oldu. Buna Ömer b. Hattâb çok üzüldü ve Ebu Ubeyde’ye 'İbn Nâbiga’ya (Amr b. el-Âs’a) itaat edip, onu kendi üzerine, Ebu Bekir’in ve hepimizin üzerine mi emir tayin ediyorsun? Bu nasıl bir görüştür?' dedi. Ebu Ubeyde ise 'Ey kardeşimin oğlu! Rasulullah (sav) ikimize, birbirimize karşı gelmememizi emretti. Ona itaat etmezsem Rasulullah’a (sav) karşı gelmiş olurum diye korktum' cevabını verdi. Ebu Ubeyde bu durumu Rasulullah’a (sav) da arz etti. Rasulullah (sav) 'Ben, bu görevi size verirken muhacirleri önceleyerek verdim; onların bulunduğu bir yerde, sonradan gelenleri üzerlerine emir tayin etmem' buyurdu. Bu seferin adı Zâtü’s-Selâsil idi. O gün Araplardan çok sayıda kişi esir alınmış ve ganimet olarak esirler elde edilmişti." "Bundan sonra Rasulullah (sav) genç yaşta bir delikanlı olan Usame b. Zeyd’i komutan tayin etti. Onun birliğine Ömer b. Hattâb ve Zübeyir b. Avvâm da katıldı. Ancak Rasulullah (sav), bu birlik hedefe ulaşmadan vefat etti. Bunun üzerine Ebu Bekir Sıddîk, Rasulullah’ın (sav) vefatından sonra bu birliği (aynı komutanla) yola çıkardı. Daha sonra Ebu Bekir, Rasulullah’ın (sav) vefatından sonra halife olduğunda Şam’a üç ayrı ordu gönderdi. Hâlid b. Sa'îd’i bir birliğin başına, Amr b. el-Âs’ı bir birliğin başına, Şürahbîl b. Hasene’yi de bir birliğin başına kumandan tayin etti. Ayrıca Hâlid b. Velîd’i de Irak tarafına bir birliğin başında gönderdi. Bu esnada Ömer, Ebu Bekir’e sürekli telkinde bulunarak, Hâlid b. Sa'îd’in yerine, onun ordusunun başına Yezîd b. Ebu Süfyân’ı tayin etmesini sağladı. Bunun sebebi, Ömer’in, Hâlid b. Sa‘îd’e Yemen’den Rasûlullah’ın (sav) vefatından sonra dönüşünde duyduğu bir kırgınlıktı. Hz. Ali, Hâlid b. Sa‘îd ile karşılaşınca ona 'Ey Abdümenâf oğulları! İşlerinize (yönetiminize) tamamen hâkim mi oldunuz?' dedi. Ebu Bekir bu sözü önemsemedi, fakat Ömer, bu sözü dikkate alarak Hâlid’in görevden alınmasını destekledi. Ömer, Ebû Bekir’e 'Sen, (Hâlid'i) tilkilerin (hilekârların) başına idareci olarak bırakıyorsun' dedi. Bunun üzerine Ebu Bekir, Hâlid b. Sa‘îd’i görevden alarak yerine Yezîd b. Ebu Süfyân’ı tayin etti. Yezîd, Şam’a vardığında (Zî’l-Merve denilen yerde) ordusunun başına geçti. Bu sırada Ebu Bekir, Hâlid b. Velîd’e yazı göndererek ordusuyla birlikte Şam’a hareket etmesini emretti. Hâlid de bu emri yerine getirdi. Böylece Ebu Bekir’in vefatına kadar Şam, dört ayrı kumandanın idaresinde kaldı." "Hz. Ömer halife olduğunda Hâlid b. Velîd’i görevden aldı ve yerine Ebu Ubeyde b. Cerrâh’ı tayin etti. Sonra el-Câbiye’ye geldiğinde Şürahbîl b. Hasene’yi de görevden alarak askerlerinin üç komutan arasında dağılmasını emretti. Bunun üzerine Şürahbîl b. Hasene 'Ey mü’minlerin emîri! Ben acizlik mi gösterdim yoksa ihanet mi ettim?' dedi. Ömer 'Ne acizlik gösterdin ne de ihanet ettin' dedi. Şürahbîl 'O hâlde neden beni görevden aldın?' diye sordu. Ömer 'Seni emir tayin etmekten çekindim, çünkü senden daha güçlü birini buldum' cevabını verdi. Şürahbîl 'O hâlde beni mazur gör, ey Müminlerin Emîri' dedi. Ömer 'Seni mazur göreceğim; eğer başka türlü bilseydim böyle yapmazdım' dedi. Böylece Ömer kalktı ve Şürahbîl’i mazur gördü. Ardından Amr b. Âs’a Mısır’a gitmesini emretti. Böylece Şam’da iki vali kaldı: Ebu Ubeyde b. Cerrâh ve Yezîd b. Ebu Süfyân. Sonra Ebu Ubeyde b. Cerrâh vefat edince, yerine Hâlid (b. Velîd) ve amcasının oğlu İyâz b. Ganm geçti. Ömer de bunu onayladı. Ömer'e 'son derece cömert olan ve isteyeni geri çevirmeyen İyâz b. Ganm’ı, nasıl görevde bırakıyorsun? Halbuki sen Hâlid b. Velîd’i, senin iznin olmadan mal dağıttığı için görevden almıştın' denildi. Ömer 'Bu, İyâz’ın kendi malı hususundaki tabiatıdır. Malı kendisine ulaşıncaya kadar böyle davranır. Bununla beraber, Ebu Ubeyde b. Cerrâh’ın verdiği bir kararı değiştirmeyi uygun görmem' dedi. Daha sonra Yezîd b. Ebu Süfyân vefat etti. Ömer yerine Muâviye’yi tayin etti. Ardından bu haberi Ebu Süfyân’a iletti ve 'Ey Ebû Süfyân, Yezîd’in (ölümünü) Allah’tan ecir bekleyerek karşıla' dedi. Ebu Süfyân 'Allah ona rahmet etsin. Peki, yerine kimi tayin ettin?' diye sordu. Ömer 'Muâviye’yi' dedi. Bunun üzerine Ebu Süfyân 'Akrabalık bağını gözetmiş oldun' dedi. Sonra İyâz b. Ğanm vefat etti. Onun yerine Umeyr b. Sa‘d el-Ensârî tayin edildi. Böylece Şam bölgesi, Umeyr öldürülene kadar Muâviye ile Umeyr’in idaresinde kaldı." "Osman b. Affân halife olunca, Umeyr’i görevden aldı ve Şam’ı Muâviye’ye bıraktı. Kûfe valiliğinden Muğîre b. Şu‘be’yi azlederek yerine Sa'd b. Ebî Vakkâs’ı tayin etti. Mısır valiliğinden Amr b. Âs’ı azlederek yerine Abdullah b. Sa‘d b. Ebu Serh’i tayin etti. Basra valiliğinden Ebu Mûsâ el-Eş‘arî’yi görevden alıp yerine Abdullah b. Âmir b. Kurayz’ı getirdi. Sonra Sa'd b. Ebu Vakkâs’ı da Kûfe’den azledip yerine Velîd b. Ukbe’yi tayin etti. Ancak Velîd hakkında şahitlik yapıldı (suç sabit görüldü), bunun üzerine ona had cezası uygulandı ve görevden alındı. Yerine Saîd b. Âs tayin edildi. Ardından halk arasında sözler dolaşmaya başladı ve fitneye bulaştılar. Saîd b. Âs hacca gitti, dönüşünde Uzayb denilen yerde Iraklı süvarilerle karşılaştı; onu oradan geri çevirdiler. Mısırlılar, valileri Abdullah b. Sa'd b. Ebu Serh’i görevden uzaklaştırdılar. Basralılar ise Abdullah b. Âmir b. Kurayz’ı görevinde bıraktılar. Bu durum, fitnenin ilk başlangıcı oldu. Nihayet Osman (Allah ona rahmet etsin) öldürülünce, halk Ali b. Ebu Tâlib’e biat etti. Ali, Talha ve Zübeyr’e haber göndererek 'İsterseniz bana biat edin, isterseniz sizden birinize biat edeyim' dedi. Onlar 'Hayır, sana biat ederiz' dediler; ancak ardından Mekke’ye kaçtılar. Mekke’de Peygamber’in (sav) hanımı Âişe de bulunuyordu. Onlarla aynı görüşte oldu ve onları destekledi. Bunun üzerine Kureyş’ten birçok kişi onlara uydu. Böylece Basra’ya yöneldiler. Amaçları, Osman’ın kanının intikamını almaktı. Onlarla birlikte Abdurrahman b. Ebu Bekir, Abdurrahman b. Attâb b. Esîd, Abdullah b. Hâris b. Hişâm, Abdullah b. Zübeyir, Mervân b. Hakem, ve Kureyş’ten başka kişiler de vardı. Basra halkıyla konuştular, Osman’ın haksız yere öldürüldüğünü anlattılar, Osman hakkında daha önce ileri gittikleri konularda tevbe ettiklerini söylediler. Bunun üzerine Basra halkının çoğu onlara itaat etti. Ahnef b. Kays kabilesi Temîm ile birlikte tarafsız kaldı. Abdulkays kabilesi ise büyük çoğunlukla Ali b. Ebu Tâlib’e katıldı." "Âişe, o gün “Asker” adında bir deveye bindi. Devesinin üzerinde, hücre biçimindeki sığır derileriyle kaplanmış hevdeci içinde 'Benim maksadım, burada durarak insanlar arasında savaşın çıkmasına engel olmaktır. Aralarında savaş olacağını sanmamıştım. Eğer bunu bilseydim, asla bu noktada durmazdım' dedi. Fakat insanlar onun sözünü dinleyip ve ona kulak asmadılar ve savaş başladı. O gün Kureyş’ten yetmiş kişi öldürüldü. Bunların her biri, Âişe’nin devesinin yularını tutuyor, bu hâlde iken öldürülüyordu. Sonra hevdec taşınarak civardaki evlerden birine götürüldü. Mervân ağır şekilde yaralandı. Talha b. Ubeydullah o gün öldürüldü. Zübeyir ise daha sonra Vâdî’s-Sibâ‘ denilen yerde öldürüldü. Âişe ile Mervân, geride kalan Kureyşlilerle birlikte Medine’ye döndüler. Âişe oradan Mekke’ye geçti. Medine’de Mervân ile Esved b. Eb Buhturî hâkimiyet sağladı. Bu sırada Ali ile Muâviye arasında savaş alevlendi. İki tarafın birlikleri, hem Medine’ye hem de hac için Mekke’ye gelirdi. Kim önce gelirse, o yıl hac mevsiminde insanların emîri olurdu. Bunun üzerine Peygamber’in (sav) hanımı Ümmü Habîbe, diğer hanımı Ümmü Seleme’ye haber göndererek şöyle 'Gel, Ali ile Muâviye’ye mektup yazalım, bu insanları korkutan birlikleri geri çağırsınlar ki ümmet iki taraftan birinde birleşsin' dedi. Ümmü Habîbe 'Senin adına Muâviye’yi ben hallederim' dedi. Ümmü Seleme de 'Senin adına Ali’yi ben hallederim' dedi. Her biri, kendi tarafındaki kişiye mektup yazdı ve Kureyş ile Ensâr’dan oluşan bir heyet gönderdi. Muâviye, Ümmü Habîbe’nin isteğini kabul etti. Ali de Ümmü Seleme’nin isteğini yerine getirmek istedi, fakat oğlu Hasan b. Ali buna engel oldu. Böylece her iki tarafın birlikleri ve valileri, Medine ile Mekke’ye gidip gelmeye devam etti. Bu durum Ali (Allah ona rahmet etsin) öldürülene kadar sürdü. Sonrasında insanlar Muâviye üzerinde birleşti." "Mısır, Ali b. Ebu Tâlib’in hâkimiyetindeydi. Ali, Mısır’a Kays b. Saʿd b. Ubâde el-Ensârî’yi vali olarak atamıştı. (Kays’ın babası) Saʿd b. Ubâde, Bedir günü ve başka günlerde Rasulullah (sav) ile birlikte Ensâr’ın sancağını taşıyan kişiydi. Kays ise insanların en basiretli olanlarından sayılırdı, ancak fitne döneminde durum, onu da bazı zor tercihlere sürüklemişti. Bu sırada Muâviye ve Amr b. Âs, Kays’ı Mısır’dan çıkarmak için uğraşıyor ve Mısır üzerinde hâkimiyet kurmak istiyorlardı. Fakat Kays, zekâsı ve siyasî kurnazlığıyla onlara karşı koymuş, bu yüzden ne Muâviye ne de Amr Mısır’ı ele geçirebilmişti. Nihayet Muâviye, Ali’nin yanında bulunan Kays’ı kendi tarafına çekmek için bir hile düşündü." "Muâviye der ki: Kays bana karşı koyarken, Şam halkına 'Kays’a sövmeyin, onu benimle savaşmaya çağırmayın. Çünkü o bizim taraftarımızdır; mektupları bize gelir, bize nasihat eder. Gözünüzle görmüyor musunuz, yanında bulunan kardeşleriniz olan Haribtâ halkına nasıl davranıyor? Onlara maaşlarını ve erzaklarını veriyor, yollarını güvene alıyor, gelen misafire ikram ediyor. Böyle birine, bizimle dostluğu hususunda kuşku beslemek doğru olmaz' dedim. Muâviye der ki: Ben bu sözleri hem Şam halkına söylüyor hem de Irak’taki taraftarlarına mektuplar yazarak yayıyordum. Bu durum, Iraklı casuslar vasıtasıyla Ali’ye ulaştı. Haberi ona, Abdullah b. Cafer ile Muhammed b. Ebu Bekir getirdi. Bunun üzerine Ali, Kays’tan şüphelendi ve ona mektup yazarak Haribtâ halkıyla savaşmasını emretti. O gün Haribtâ halkı on bin kişiydi. Kays, Ali’ye 'Bunlar Mısır’ın ileri gelenleri, şerefli kişileridir. Ben onları yollarının güvenli olacağına ikna ettim, maaşlarını ve erzaklarını veriyorum. Onların gönüllerinin Muâviye’den yana olduğunu biliyorum. Bugün onlarla savaşmak, hem senin hem de benim için daha büyük bir felaket olur. Eğer bana karşı savaşmak isteseler, karşımızda aslanlar gibi çarpışırlar. İçlerinde Busr b. Ertât, Mesleme b. Muhalled ve Muâviye b. Hudeyc el-Havlânî gibi adamlar var. Beni kendi görüşümle baş başa bırak. Ben onların hâlini idare etmeyi biliyorum' diye cevap gönderdi. Fakat Ali, Kays’ın bu talebini kabul etmedi ve onlarla savaşmasını emretti. Kays ise savaşmayı reddederek 'Eğer bana güvenmiyorsan, beni görevden al ve yerime başkasını gönder' diye yazdı. Bunun üzerine Ali, Mısır’a Mâlik el-Eşter’i vali tayin etti. Mâlik, Kalzûm’a vardığında orada bal ile karıştırılmış bir içecek içti. Bu içecek zehirliydi ve onun ölmesine sebep oldu. Bu haber, Muâviye ile Amr b. Âs’a ulaştığında Amr 'Allah’ın baldan oluşan orduları vardır' dedi. Ali, Mâlik el-Eşter’in vefatını öğrenince Mısır’a Muhammed b. Ebu Bekir’i vali tayin etti. Kays b. Saʿd, yeni vali Muhammed’i karşıladı ve onunla özel olarak konuşup 'Sen, savaşta basireti olmayan birinin (Ali’nin) yanından geliyorsun. Sizin, beni görevden almanız, size nasihat etmeme engel olmaz. Ben işlerinize vâkıfım. Sana, Muâviye ve Amr b. Âs’a karşı uyguladığım hileyi anlatacağım; bunu uygula. Başka bir yolla onları alt etmeye çalışırsan helâk olursun' dedi ve Kays, ona uyguladığı siyaseti ayrıntılarıyla anlattı. Ancak Muhammed b. Ebu Bekir, Kays’ın tavsiyelerine aykırı davrandı ve her işte ona muhalefet etti. Mısır’a varınca Kays, Medine’ye doğru yola çıktı. Orada Mervân ve Esved b. Ebu Buhturî onu korkuttular. Bunu üzerine o yakalanıp öldürülmekten çekindiği için devesine binerek Ali’nin yanına gitti. Bunu öğrenen Muâviye, Mervân ile Esved’e öfkeli mektup yazarak 'Siz, Ali’ye Kays b. Saʿd’ı, onun görüşünü ve hilesini göndermiş oldunuz. Vallahi sekiz bin savaşçı göndermiş olsaydınız bile, Kays’ı ona göndermeniz kadar bana ağır gelmezdi' dedi. Kays, Ali’nin yanına varınca onlara Muhammed b. Ebu Bekir’in öldürüldüğü haberi ulaştı. Ali, o zaman anladı ki Kays, Mısır’da büyük fitneleri ustaca idare etmişti. Ali’nin ve Kays’ı görevden almaya teşvik edenlerin siyaseti, Kays’ın siyasetinden çok daha zayıf kalmıştı. Bundan sonra Ali, Kays’ın bütün görüşlerini kabul etti ve onu Irak halkının öncü birliklerinin başına, Azerbaycan ve çevresine, “Şurta el-Hamsîn” (özel harekat birliği) üzerine komutan olarak tayin etti. Kays’ın komutasında kırk bin kişi, Ali’ye ölümüne biat etmişti. Kays, Ali öldürülünceye kadar, bu sınırı korumaya devam etti." "Irak halkı, Hasan b. Ali’yi hilâfete getirdi. Hasan, savaşmak istemiyordu. Amacı sadece Muâviye’den kendi lehine olabildiğince tavizler almak, sonra da topluluğa (cemaat) katılıp biat etmekti. Hasan, Kays b. Sa‘d’ın bu düşüncesine katılmayacağını anlayınca onu görevden aldı ve yerine Ubeydullah b. Abbâs’ı tayin etti. Ubeydullah, Hasan’ın kendi lehine ne almak istediğini anlayınca, Muâviye’ye yazıp güvence (eman) talep etti ve elde ettiği mallar konusunda kendi lehine şartlar ileri sürdü. Muâviye bu şartları kabul etti ve ona, çok sayıda süvariyle birlikte İbn Âmir’i gönderdi. Ubeydullah gece vakti onlara katıldı, komutansız kalan askerlerini ise geride bıraktı. Bu askerlerin başında Kays b. Sa'd bulunuyordu. Elli kişilik seçkin muhafız birliği (Şurṭatü’l-Ḫamsîn), Kays b. Sa'd’ı kumandan tayin etti. Onlar, Ali taraftarları (Şîa) ve ona tabi olanlar için, canları, malları hususunda ve fitne sırasında elde ettikleri konularda güvence şartı kabul edilinceye kadar Muâviye ve Amr b. Âs ile savaşmak üzere and içtiler. Muâviye, Ubeydullah ve Hasan ile işini bitirdikten sonra, elinde kırk bin kişi bulunan ve kendisi açısından en mühim kişi saydığı bu adamı (Kays) kendi tarafına çekmek için hileye başvurdu. Muâviye, Amr ve Şam halkı, Kays’ın kuvvetleri karşısında kırk gece konakladı. Muâviye ona sürekli elçi gönderiyor, Allah’ı hatırlatıyor ve 'Kime itaat için bana karşı savaşıyorsun? İtaatine savaş açtığın kişi bana biat etti' diyordu. Kays ise bunu kabul etmiyordu. Nihayet Muâviye, alt kısmı mühürlü boş bir sahife göndererek, 'Bu sahifeye ne yazarsan senindir' dedi. Amr, Muâviye’ye 'Bunu ona verme, onunla savaş' dedi. Fakat Muâviye – iki kişiden daha hayırlısı olarak – 'Acele etme ey Ebu Abdullah! Biz bu adamları öldüremeyiz, ama onların sayısınca Şamlı öldürülür. Böyle bir hayattan ne hayır gelir? Vallahi, mecbur kalmadıkça onunla savaşmam' dedi. Sahife gelince, Kays b. Sa'd, kendisi ve Ali taraftarları için can ve mal güvenliği şartını ileri sürdü. Fitne esnasında işledikleri fiillerden dolayı da güvence istedi. Bu şartlarda Muâviye’den herhangi bir mal talep etmedi. Muâviye şartı kabul etti; Kays ve beraberindekiler topluluğa (cemaat) katıldılar." "Araplar içinde, ilk fitne çıkıncaya kadar, “Arapların dahileri” diye anılan beş kişi vardı. Kureyş’ten Muâviye ve Amr b. Âs; Ensar’dan Kays b. Sa'd; Muhâcirlerden Abdullah b. Budeyl b. Verka el-Huzâî; Sakîf kabilesinden Muğîre b. Şu‘be. Bunlardan Ali’nin yanında iki kişi vardı: Kays b. Sa‘d ve Abdullah b. Budeyl. Muğîre ise Tâif ve çevresinde tarafsız kalmıştı. Hakemler hüküm verdikten sonra, Ezruh’ta bir araya geldiler, Muğîre b. Şu‘be de onlara katıldı. Hakemler, Abdullah b. Ömer ve Abdullah b. Zübeyir’e elçi gönderdiler. Pek çok Kureyşli, Muâviye Şam halkıyla, Ebu Mûsâ el-Eş‘arî ve Amr b. Âs ise hakem olarak orada hazır bulundu. Ali ve Iraklılar ise gelmeyi reddettiler. Muğîre b. Şu'be, Kureyş’in ileri gelenlerinden bazılarına şöyle 'Sizce, bu iki hakemin anlaşıp anlaşamayacağını öğrenebilecek bir kimse var mı?' Onlar 'Bunu kimsenin bilebileceğini sanmıyoruz' dediler. Muğîre ise 'Vallahi, ben onların yanına girip baş başa konuştuğumda, geri dönüşlerinden bunu anlayabileceğimi düşünüyorum' dedi. Önce Amr b. Âs’ın yanına girdi ve 'Ey Ebu Abdullah! Sana soracağım konuda beni bilgilendir. Biz, bu savaş meselesinde size açık hâle gelen hususta tereddüde düştük ve acele etmeyip beklemeyi, ümmet bir kişi etrafında birleştiğinde de ümmetin girdiği hayırlı şeye girmeyi uygun gördük. Biz tarafsızlar hakkında ne düşünüyorsun?' dedi. Amr b. Âs 'Ben sizi, tarafsızlar olarak, hem iyilerin hem de kötülerin arkasında görüyorum' dedi. Muğîre, ona başka bir şey sormadan ayrıldı ve Ebu Mûsâ el-Eş‘arî’nin yanına girdi. Onunla baş başa kaldı ve Amr’a söylediğine benzer sözler söyledi. Ebu Mûsâ ona 'Ben sizi insanların en sağlam görüşlüsü olarak görüyorum. Ayrıca sizde Müslümanların geriye kalan en hayırlı kesimini görüyorum' dedi. Muğîre ondan başka bir şey sormadan ayrıldı. Sonra Kureyş’in ileri gelenlerinden olup da daha önce onlara bu mesele hakkında konuştuğu arkadaşlarının yanına geldi ve 'Size yeminle söylüyorum ki, bu iki kişi (hakemler) tek bir adam üzerinde birleşmeyecek; her biri kendi görüşüne çağıracaktır' dedi." "Hakemler bir araya gelip baş başa konuştuklarında Amr b. Âs, Ebu Mûsâ’ya 'Ey Ebu Mûsâ! Sence bizim ilk olarak hakkı gözeterek hüküm vermemiz gereken şey, vefalı olana vefa, hain olana da misliyle mukabele etmek değil midir?' dedi. Ebu Mûsâ 'Bu nedir?' diye sordu. Amr 'Muâviye ve Şamlıların, onlara verdiğimiz randevuya vefalı olarak geldiklerini bilmiyor musun?' dedi. Ebu Mûsâ 'Yaz bunu' dedi ve yazdı. Bunun üzerine Amr 'Benimle senin samimiyetle karar verdiğimiz husus, bu ümmetin işini yürütecek birini belirlemektir. Sen bir isim söyle ey Ebu Mûsâ! Zira ben de sana, biat etmen karşılığında sana biat edebilirim' dedi. Ebu Mûsâ 'Ben, bu görevi, (tarafsız kalanlardan olan) Abdullah b. Ömer b. el-Hattâb’a veriyorum' dedi. Amr ise 'Ben de sana Muâviye b. Ebu Süfyân’ı öneriyorum' dedi. Böylece ikisi o meclisten ayrılmadan önce anlaşmazlığa düştüler ve birbirlerine ağır sözler söylediler. Sonra halka çıktılar. Ebu Mûsâ şöyle dedi: Ey insanlar! Ben, Amr b. Âs’ın durumunu, Allah Teâlâ’nın 'Biz ona ayetlerimizi vermiştik. Fakat o, gurura kapılarak, ayetlerimizden sıyrılıp çıktı. Böylece şeytan onu kandırıp peşine taktı. Sonunda yolunu yitirip azgın sapıklardan biri hâline geldi. Eğer dileseydik, onu ayetlerimiz sâyesinde yüceltirdik; fakat o dünyaya saplandı ve nefsinin isteklerine uydu. Onun hâli, köpeğin hâline benzer ki, üzerine varıp kovalasan da dilini çıkarır solur, kendi hâline bıraksan da solur. İşte ayetlerimizi yalanlayan bir toplumun hâli böyledir. Sen kendilerine bu kıssayı anlat, belki üzerinde düşünürler' [A'raf, 7/175] ayetinde anlattığı kimseye benzettim. Amr b. Âs ise şöyle dedi: Ey insanlar! Ben de Ebu Mûsâ’nın durumunu, Allah Teâlâ’nın 'Tevrat’ın hükümlerini uygulamakla yükümlü tutulan, fakat bu yükümlülüğü yerine getirmeyenlerin hâli, ciltlerle kitap taşıyan eşeğe benzer. Allah’ın âyetlerini yalanlayan topluluğun hâli ne kötüdür! Allah zâlimler topluluğunu doğru yola erdirmez.' [Cuma, 62/5] ayetinde buyurduğu kimseye benzettim. Bunun ardından her biri, diğerine dair bu benzetmeyi, çeşitli şehirlere mektup olarak gönderdi." Ez-Zuhrî, ona Sâlim, ona da Abdullah b. Ömer; (T) Ma‘mer der ki: Bana İbn Tâvûs, ona İkrime b. Hâlid, ona da Abdullah b. Ömer şöyle demiştir: "Muâviye bir akşam kalktı, Allah’a O’na yaraşır şekilde hamd etti, sonra 'Bundan sonra… Bu meselede söz söyleyecek olan varsa, karşıma çıksın. Vallahi, bu hususta söz söylemeye kalkacak hiç kimse yoktur ki, ben ondan ve babasından daha hak sahibi olmayayım' dedi. -Muâviye bunu söylerken Abdullah b. Ömer’e imada bulunuyordu.- Abdullah b. Ömer der ki: İstedim ki ben bağdaş oturuşumu bozarak kalkıp ona 'Bu hususta, seni ve babanı İslâm uğruna savaşmış adamlar konuşacak' diyeyim, ama bir söz söyleyip cemaatin arasına fitne sokmaktan, kan dökülmesine sebep olmaktan ve yanlış bir görüşle hareket etmekten korktum. Allah Teâlâ’nın cennette verdiği vaat, bana bunların hepsinden daha sevimli geldi. Eve döndüğümde bana Habîb b. Mesleme geldi ve bana 'Adamın konuştuğunu duyduğunda, senin de konuşmanı engelleyen şey neydi?' dedi. Ben de 'Bunu yapmak istedim, ama bir söz söyleyip cemaatin arasına fitne sokmaktan, kan dökülmesine sebep olmaktan ve yanlış bir görüşle hareket etmekten korktum. Allah Teâlâ’nın cennette verdiği vaat, bana bütün bunlardan daha sevimli geldi' dedim. Habîb b. Mesleme, Abdullah b. Ömer’e 'Anam babam sana feda olsun! Sen, korunmuş ve fitneye sebep olacak şeylerden uzak tutulmuş oldun' dedi."

• Abdürrezzak b. Hemmam Musannef Meğâzî 9770, 5/452

أَخْبَرَنَا عَلِىُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ عَبْدَانَ أَنْبَأَنَا أَحْمَدُ بْنُ عُبَيْدٍ الصَّفَّارُ حَدَّثَنَا مُعَاذُ بْنُ الْمُثَنَّى حَدَّثَنَا سَعِيدُ بْنُ سُلَيْمَانَ عَنْ مَنْصُورٍ يَعْنِى ابْنَ أَبِى الأَسْوَدِ عَنْ عَطَاءِ بْنِ السَّائِبِ عَنْ مُحَارِبِ بْنِ دِثَارٍ عَنِ ابْنِ بُرَيْدَةَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ : لَمَّا قَدِمَ جَعْفَرٌ مِنَ الْحَبَشَةِ قَالَ لَهُ رَسُولُ اللَّهِ -صلى الله عليه وسلم- : مَا أَعْجَبُ شَىْءٍ رَأَيْتَ؟ قَالَ : رَأَيْتُ امْرَأَةً عَلَى رَأْسِهَا مِكْتَلٌ مِنْ طَعَامٍ فَمَرَّ فَارِسٌ يَرْكُضُ فَأَذْرَاهُ فَجَعَلَتْ تَجْمَعُ طَعَامَهَا وَقَالَتْ وَيْلٌ لَكَ يَوْمَ يَضَعُ الْمَلِكُ كُرْسِيَّهُ فَيَأْخُذُ لِلْمَظْلُومِ مِنَ الظَّالِمِ فَقَالَ النَّبِىُّ -صلى الله عليه وسلم- تَصْدِيقًا لِقَوْلِهَا :« لاَ قُدِّسَتْ أُمَّةٌ ». أَوْ :« كَيْفَ قُدِّسَتْ لاَ يُؤْخَذُ لِضَعِيفِهَا مِنْ شَدِيدِهَا وَهُوَ غَيْرُ مُتَعْتَعٍ ».

Bize Ali b. Ahmed b. Abdân, ona Ahmed b. Ubeyd es-Saffâr, ona Muâz b. el-Müsennâ, ona Saîd b. Süleyman, ona Mansur b. Ebî’l-Esved, ona Atâ b. es-Sâib, ona Muhârib b. Disâr, ona İbn Bureyde, ona da babası şöyle anlatmış: “Cafer Habeşistan’dan gelince Rasûlullah (sav) ona, “- Gördüğün şeylerden en çok ne hayretine gitti?” diye sordu. O da, “- Başında yiyecek sepeti olan bir kadın görmüştüm. Bir süvari gelip ayağıyla ona vurdu, kadın sepetini düşürdü, sonra dökülen yiyeceğini toplamaya başladı ve adama dedi ki: “Sultanın tahtına oturacağı ve mazlumun hakkını zalimden alacağı günde vay senin başına geleceklere!” dedi. Hz. Peygamber (sav) de kadının bu sözünü tasdik anlamında olmak üzere, “Böyle bir ümmete değer verilmez” dedi. Yahut şöyle söyledi: “Zayıfın hakkı zorlanmadan güçlüden alınmayan bir topluma nasıl değer verilir?”

• Beyhakî Sünen-i Kebir Edebü'l-kâdî 20228, 20/265

حَدَّثَنِى مُحَمَّدُ بْنُ الْعَلاَءِ حَدَّثَنَا أَبُو أُسَامَةَ حَدَّثَنَا بُرَيْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِى بُرْدَةَ عَنْ أَبِى مُوسَى - رضى الله عنه - قَالَ بَلَغَنَا مَخْرَجُ النَّبِىِّ صلى الله عليه وسلم وَنَحْنُ بِالْيَمَنِ ، فَخَرَجْنَا مُهَاجِرِينَ إِلَيْهِ أَنَا ، وَأَخَوَانِ لِى أَنَا أَصْغَرُهُمْ ، أَحَدُهُمَا أَبُو بُرْدَةَ ، وَالآخَرُ أَبُو رُهْمٍ - إِمَّا قَالَ بِضْعٌ وَإِمَّا قَالَ - فِى ثَلاَثَةٍ وَخَمْسِينَ أَوِ اثْنَيْنِ وَخَمْسِينَ رَجُلاً مِنْ قَوْمِى ، فَرَكِبْنَا سَفِينَةً ، فَأَلْقَتْنَا سَفِينَتُنَا إِلَى النَّجَاشِىِّ بِالْحَبَشَةِ ، فَوَافَقْنَا جَعْفَرَ بْنَ أَبِى طَالِبٍ فَأَقَمْنَا مَعَهُ حَتَّى قَدِمْنَا جَمِيعًا ، فَوَافَقْنَا النَّبِىَّ صلى الله عليه وسلم حِينَ افْتَتَحَ خَيْبَرَ ، وَكَانَ أُنَاسٌ مِنَ النَّاسِ يَقُولُونَ لَنَا - يَعْنِى لأَهْلِ السَّفِينَةِ - سَبَقْنَاكُمْ بِالْهِجْرَةِ

• Buhârî Sahîh-i Buhârî Meğâzî 38, 2/97

ودخلت أسماءُ بنت عُميس وهي ممن قَدِمَ معنا على حفصةَ زوج النبيّ صلى الله عليه و سلم زائرة و قد كانت هاجرت الى النَّجاشي فيمن هاجر، فدخل عمرعلى حفصة و أسماء عندها، فقال عمر حين رأى أسماء: من هذه؟ قالت أسماءُ: نعم، قال سبقناكم بالهجرة، فنحن أحقُّ برسول الله صلى الله عليه و سلم منكم. فغَضِبَتْ و قالت: كلّا الله، كنتم مع رسول الله صلى الله عليه و سلم يطعم جائعَكم و يعظُجاهلكم، و كنا في دار أو:في أرضِ البعداء البُغَضاءِ.بالحبشة، و ذلك في الله و في رسول الله صلى الله عليه و سلم و ايم الله لا أطْعَمُ طعاما و لا أشرب شراباً حتي أذكرَ ما قلتٌ لرسوا الله صلى الله عليه و سلم، كنا نؤذى و نخاف و سأذكر ذلك للنبي صلى الله عليه و سلم وأسأله والله لا أكذب ولا أزيغُ و لا أزيد عليه. فَلَمَّا جَاءَ النَّبِىُّ صلى الله عليه وسلم قَالَتْ يَا نَبِىَّ اللَّهِ إِنَّ عُمَرَ قَالَ كَذَا وَكَذَا . قَالَ "فَمَا قُلْتِ لَهُ." قَالَتْ قُلْتُ لَهُ كَذَا وَكَذَا . قَالَ "لَيْسَ بِأَحَقَّ بِى مِنْكُمْ ، وَلَهُ وَلأَصْحَابِهِ هِجْرَةٌ وَاحِدَةٌ ، وَلَكُمْ أَنْتُمْ أَهْلَ السَّفِينَةِ هِجْرَتَانِ." قَالَتْ فَلَقَدْ رَأَيْتُ أَبَا مُوسَى وَأَصْحَابَ السَّفِينَةِ يَأْتُونِى أَرْسَالاً ، يَسْأَلُونِى عَنْ هَذَا الْحَدِيثِ ، مَا مِنَ الدُّنْيَا شَىْءٌ هُمْ بِهِ أَفْرَحُ وَلاَ أَعْظَمُ فِى أَنْفُسِهِمْ مِمَّا قَالَ لَهُمُ النَّبِىُّ صلى الله عليه وسلم . قَالَ أَبُو بُرْدَةَ قَالَتْ أَسْمَاءُ فَلَقَدْ رَأَيْتُ أَبَا مُوسَى وَإِنَّهُ لَيَسْتَعِيدُ هَذَا الْحَدِيثَ مِنِّى .

• Buhârî Sahîh-i Buhârî Meğâzî 38, 2/97

أَخْبَرَنَا أَبُو الْحُسَيْنِ بْنُ الْفَضْلِ الْقَطَّانُ بِبَغْدَادَ حَدَّثَنَا أَبُو بَكْرٍ : مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ عَتَّابٍ حَدَّثَنَا الْقَاسِمُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ الْمُغِيرَةِ الْجَوْهَرِىُّ حَدَّثَنَا إِسْمَاعِيلُ بْنُ أَبِى أُوَيْسٍ حَدَّثَنِى إِسْمَاعِيلُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ عُقْبَةَ عَنْ عَمِّهِ مُوسَى بْنِ عُقْبَةَ قَالَ وَمِمَّنْ يُذْكَرُ : أَنَّهُ قَدِمَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ -صلى الله عليه وسلم- بِمَكَّةَ مِنْ مُهَاجِرَةِ أَرْضِ الْحَبَشَةِ الأُولَى ، ثُمَّ هَاجَرَ إِلَى الْمَدِينَةِ ، فَذَكَرَهُمْ وَذَكَرَ فِيهِمْ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ مَسْعُودٍ قَالَ : وَكَانَ مِمَّنْ شَهِدَ بَدْرًا مَعَ رَسُولِ اللَّهِ -صلى الله عليه وسلم-. هَكَذَا ذَكَرَهُ سَائِرُ أَهْلِ الْمَغَازِى بِلاَ اخْتِلاَفٍ بَيْنَهُمْ فِيهِ ، وَأَمَّا أَبُو هُرَيْرَةَ رَضِىَ اللَّهُ عَنْهُ فَقَدْ رُوِّينَا عَنْ سُفْيَانَ بْنِ عُيَيْنَةَ وَحَمَّادِ بْنِ زَيْدٍ عَنْ أَيُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِيرِينَ عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ رَضِىَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ : صَلَّى بِنَا رَسُولُ اللَّهِ -صلى الله عليه وسلم- إِحْدَى صَلاَتَىِ الْعَشِىِّ. {ت} وَرُوِّينَا عَنْ يَحْيَى بْنِ أَبِى كَثِيرٍ عَنْ أَبِى سَلَمَةَ عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ أَنَّهُ قَالَ : بَيْنَمَا أَنَا أُصَلِّى مَعَ رَسُولِ اللَّهِ -صلى الله عليه وسلم- صَلاَةَ الظُّهْرِ فَذَكَرَ قِصَّةَ ذِى الْيَدَيْنِ. وَرُوِّينَا فِى حَدِيثِ أَبِى سُفْيَانَ مَوْلَى ابْنِ أَبِى أَحْمَدَ عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ رَضِىَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ : صَلَّى بِنَا رَسُولُ اللَّهِ -صلى الله عليه وسلم-

• Beyhakî Sünen-i Kebir Salât 3977, 4/586