حَدَّثَنِى يَحْيَى عَنْ مَالِكٍ عَنِ ابْنِ شِهَابٍ عَنْ سَعِيدِ بْنِ الْمُسَيَّبِ وَأَبِى سَلَمَةَ بْنِ عَبْدِ الرَّحْمَنِ عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم قَالَ جَرْحُ الْعَجْمَاءِ جُبَارٌ وَالْبِئْرُ جُبَارٌ وَالْمَعْدِنُ جُبَارٌ وَفِى الرِّكَازِ الْخُمُسُ. قال مالك و تفسير الجُبار أنه لا دية فيه و قال مالك القائد و السائق و الراكب كلهم ضامنون لما أصابت الدابة إلا أن ترمح الدابة من غير أن يُفعل بها شئ ترمح له و قد قضى عمر بن الخطاب في الذي أجرى فرسه بالعقل قال مالك فالقائد و الراكب و السائق أحرى أن يغرموا من الذي أجرى فرسه قال مالك و الأمر عندنا في الذي يَحفر البئر على الطريق أو يربط الدابة أو يصنع أشباه هذا على طريق المسلمِين أن ما صنع من ذلك مما لا يجوز له أن يصنعه على طريق المسلمين فهو ضامن لما أُصيب في ذلك من جرحٍ أو غيره فما كان من ذلك عقله دون ثلث الدية فهو في ماله خاصة و ما بلغ الثلث فصاعدا فهو على العاقلة و ما صنع من ذلك مما يجوز له أن يصنعه على طريق المسلمين فلا ضَمان عليه فيه و لا غُرم و من ذلك البئر يحفرها الرجل للمطر و الدابة ينزل عنها الرجل للحاجة فيقفها على الطريق فليس على أحد في هذا غُرمٌ و قال مالك في الرجل ينزل في البئر فيُدركه رجل آخر في أثره فيَجْبِذُ الأسفل الأعلى فيَخِرّان ي البئر فيهلكان جميعا أن على عاقلة الذي جبذه الدية قال مالك في الصبي يأمره الرجل ينزل في البئر أو يَرقى في النخلة فيهلك في ذلك أن الذي أمره ضامن لما أصابه من هلاك أو غيره قال مالك الأمر الذي لااختلاف فيه عندنا أنه ليس على النساء و الصبيان عقل يجب عليهم أن يعقلوه مع العاقلة فيما تعقله العاقلة من الديات و إنما يجب العقل على من بلغ الحُلم من الرجال و قال مالك في عقل الموالي تُلزَمُهُ العاقلة إن شاؤا و إن أبوْا كانوا أهل ديوان أو مُقطَعيِن و قد تعاقل الناس في زمن رسول الله صلى الله عليه و سلم و في زمان أبي بكر الصديق قبل أن يكون ديوان و إنما كان الديوان في زمان عمر بن الخطاب فليس لأحد أن يعقل عنه غير قومه و مواليه لأن الولاء لا ينتقل و لأن النبى صلى الله عليه و سلم قال الولاء لمن أعتق قال مالك و الولاء نسبٌ ثابتٌ قال مالك و لأمر عندنا فيما أُصيب من البهائم أن على من أصاب منها شيئا قدر ما نقص من ثمنها قال مالك في الرجل يكون عليه القتل فيُصيبُ حدا من الحدود أنه لا يؤخذ به و ذلك أن القتل يأتي على ذلك كله إلا الفرية فإنها تثبت على من قيلت له يقال له ما لك لم تَجلد من افترى عليك فأرى أن يجْلَدَ المقتول الحد من قبل أن يُقْتَلَ ثم يُقتل و لا أرى أن يُقاد منه في شئ من الجِراح إلا القتل لأن القتل يأتي على ذلك كله و قال مالك الأمر عندنا أن القَتيِل إذا وُجِد بين ظَهْرانَيْقومٍ في قرية أو غيرها لم يؤخذ به أقرب الناس إليه دارا و لا مكانا و ذلك أنه قد يُقتل القتيل ثم يُلقى على باب قوم لِيُلَطَّخوا به فليس يُؤاخَذ أحد بمثل ذلك قال مالك في جماعة من الناس اقتتلوا فانكشفوا و بينهم قتيل أو جريح لا يُدرىَ من فعل ذلك به إن أحسن ما سُمِعَ في ذلك أن عليه العقل و أن عقله على القوم الذين نازعوه و إن كان الجريح أو القتيل من غير الفريقَيْن فعقله على الفريقين جميعا.

Bana Yahya, ona Malik, ona İbn Şihab, ona Said b. Müseyyeb ve Ebu Seleme b. Abdurrahman, onlara da Ebu Hureyre'nin rivayet ettiğine göre Rasulullah (sav) şöyle buyurmuştur: "Hayvan yaralamada diyet yoktur. Kuyu kazma sebebiyle meydana gelen ölümde diyet yoktur. Maden ocağında meydana gelen zararda diyet yoktur. Define mallarında beşte bir oranında vergi vardır." Malik der ki: Hadisteki “cubâr” kelimesi “kendisine diyet gerekmeyen” demektir. Hayvanın meydana getirdiği zarardan binici, sürücü ve yularından çeken kimse sorumludur. Ama hayvana zarar verme olmaksızın, hayvan kendisi (şahlanıp kendiliğinden) zarar vermişse bundan dolayı sorumlu olmazlar. Ömer b. Hattab, atını sürüp zarara sebep olanın, diyet ödemesine hükmetmiştir. Malik der ki: Hayvana binen, iten ve çeken zararı ödemeye, atı koşturan kimseden daha fazla sorumluluk sahibidir. Malik der ki: Bize göre halkın güzergahına kuyu kazan, hayvan bağlayan veya bunların benzerini yapan kimsenin, yaptığı şey, Müslümanların yolu üzerinde yapmaması gereken bir iş ise, bu kimse, bundan dolayı meydana gelen zararı karşılamakla yükümlüdür. Eğer diyet miktarı tam diyetin üçte birinden az ise ödemeyi kendi malından yapar. Diyet miktarı tam diyetin üçte biri kadar veya daha fazla ise âkilesi öder. Şayet bu yaptığı şey, onun Müslümanların yolu üzerinde yapması uygun olan bir iş ise, örneğin kuyuyu yağmur suyu toplamak için kazmış, hayvanından bir iş için inmiş yolda bırakmışsa bunlar sebebiyle meydana gelen zarardan sorumlu olmaz. Malik der ki: Bir adam kuyuya inmeye başlasa arkasından da başka bir adam kuyuya inse önce inen sonra ineni çekse ikisi de düşüp ölseler çekilmek suretiyle ölenin diyetini varislerine buna sebep olanın (çeken kişinin) âkilesi öder. Malik der ki: Bir kimse bir çocuğun kuyuya inmesini veya ağaca çıkmasını emretse ve çocuk bunları yaparken zarar görse veya ölse o emri veren kimse bunun diyetini öder. Malik der ki: Bize göre ihtilafsız kabul edilen görüş şöyledir: Diyet ödemesi gereken âkile ile birlikte olan kadın ve çocuklar diyet ödemez. Diyeti buluğa ermiş erkekler öder. Malik der ki: Köle azat ederek yada aralarında anlaşmak suretiyle taraflar birbirlerinin diyetini ödeyebilirler. Diyeti ödemezlerse, divan ehli denilen devletten maaş alan kimseler birbirlerinin diyetini öderler. Resmi divan ehli oluşmadan Rasulullah (sav) ve Ebu Bekir es-Sıddîk zamanında diyet ödemede Müslümanlar birbirlerine yardım ediyordu. Divan sisteminin teşekkülü Ömer b. Hattab zamanında oldu. Bir kimsenin diyetini akrabasından ve velayet yolu ile bağı olan kimseler dışında başkasının ödemesi gerekmez. Çünkü velayet yabancı kimselere geçmez. Nitekim Rasulullah (sav) "Vela hakkı azat edenindir" buyurmuştur. Malik der ki: Vela sabit olan bir neseptir. Malik der ki: Bize göre hayvanlara zarar veren kimsenin hayvanının bu zarar sebebiyle eksilen kısmını (kıymetini) karşılaması gerekir. Mâlik şöyle demiştir: Bir kimse hakkında kısas cezası (ölüm cezası) varsa ve o kimse (bundan önce) had cezası gerektiren bir suç işlerse, o had cezası uygulanmaz. Çünkü ölüm cezası, diğer bütün cezaları ortadan kaldırır. Ancak iftira bunun dışındadır. Çünkü iftira, kendisine iftira edilen kişi açısından sabit olur ve ona 'neden sana iftira atan kişiye had cezasını uygulatmadın?' diye sorulur. Bu durumda, ben derim ki: kısas uygulanacak kişi önce iftira cezası ile cezalandırılır, sonra öldürülür. Ancak onun yaptığı herhangi bir yaralama için kısas yapılmasını doğru bulmam; çünkü ölüm cezası bu tür cezaları kapsar. Malik der ki: Bir kimse köy veya başka bir yerde toplum içinde öldürülmüş olarak bulunursa (şüpheli olarak) ölüye evi ve yeri en yakın kimse sorumlu tutulmaz. Çünkü bu kimse başka bir yerde öldürülüp onları suçlu göstermek için kapılarına atılmış olabilir. Bu gibi durumlardan dolayı kimse sorumlu tutulmaz. Malik der ki: Bir grup insan kavga etse, ayrıldıklarında kimin yaptığı bilinmeyen yaralı veya ölü bir kimse olsa, bu konuda duyduklarımın en iyisine göre, diyeti kavga ettikleri kişilerin tamamının ödemesi gerektiğidir. Ölü veya yaralı kavga eden iki gruptan da değilse bu durumda diyeti her iki grubun ödemesi gerekir.

Açıklama: Âkile miras hukukunda baba tarafından erkek akrabaları ifade eden bir terimdir. Kültürümüzde Hadisler projesini ilgilendiren kısım: جَرْحُ الْعَجْمَاءِ جُبَارٌ

• İmam Mâlik Muvatta' Ukûl 1592, 1/342

وَبِهِ عَنْ أَبِى إِسْحَاقَ عَنْ عَلْقَمَةَ وَالأَسْوَدِ قَالَ "عَبْدُ اللَّهِ فِى شِبْهِ الْعَمْدِ خَمْسٌ وَعِشْرُونَ حِقَّةً وَخَمْسٌ وَعِشْرُونَ جَذَعَةً وَخَمْسٌ وَعِشْرُونَ بَنَاتِ لَبُونٍ وَخَمْسٌ وَعِشْرُونَ بَنَاتِ مَخَاضٍ."

Bize Ebu İshak, ona Alkame ve Esved, ona da Abdullah (b. Mesud) şöyle demiştir: "Kasta benzeyen öldürmenin diyeti Yirmi beş tane dört yaşına girmiş dişi deve, yirmi beş tane beş yaşına girmiş dişi deve, yirmi beş tane üç yaşına girmiş dişi deve, yirmi beş de iki yaşına girmiş dişi devedir."

Açıklama: İsnadın tamamı için bk. D004551.

• Ebû Davud Sünen-i Ebu Davud Diyât 19, /1041

وَبِهِ عَنْ أَبِى إِسْحَاقَ عَنْ عَلْقَمَةَ وَالأَسْوَدِ قَالَ "عَبْدُ اللَّهِ فِى شِبْهِ الْعَمْدِ خَمْسٌ وَعِشْرُونَ حِقَّةً وَخَمْسٌ وَعِشْرُونَ جَذَعَةً وَخَمْسٌ وَعِشْرُونَ بَنَاتِ لَبُونٍ وَخَمْسٌ وَعِشْرُونَ بَنَاتِ مَخَاضٍ."

Bize Ebu İshak, ona Alkame ve Esved, ona da Abdullah (b. Mesud) (ra) şöyle demiştir: "Kasta benzeyen öldürmenin diyeti Yirmi beş tane dört yaşına girmiş dişi deve, yirmi beş tane beş yaşına girmiş dişi deve, yirmi beş tane üç yaşına girmiş dişi deve, yirmi beş de iki yaşına girmiş dişi devedir."

Açıklama: İsnadın tamamı için bk. D004551.

• Ebû Davud Sünen-i Ebu Davud Diyât 19, /1041

حَدَّثَنَا هَنَّادٌ حَدَّثَنَا أَبُو الأَحْوَصِ عَنْ أَبِى إِسْحَاقَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ ضَمْرَةَ عَنْ عَلِىٍّ رضى الله عنه أَنَّهُ قَالَ "فِى شِبْهِ الْعَمْدِ أَثَلاَثٌ ثَلاَثٌ وَثَلاَثُونَ حِقَّةً وَثَلاَثٌ وَثَلاَثُونَ جَذَعَةً وَأَرْبَعٌ وَثَلاَثُونَ ثَنِيَّةً إِلَى بَازِلِ عَامِهَا كُلُّهَا خَلِفَةٌ."

Bize Hennâd, ona Ebu Ahvas, ona Ebu İshak, ona da Asım b. Damre, ona da Hz. Ali'den (ra) şöyle dediğini rivayet etmiştir: "Amde benzeyen öldürmenin diyeti, üç sınıftan, üçte birer oran alınarak (toplamda yüz deve olarak) ödenir. (Buna göre) Otuz üç dört yaşına giren dişi deve, otuz dört de altı yaş ile dokuz yaş arasında dişi devedir. Bu (son otuz dört devenin) hepsi hamile olacaktır."

• Ebû Davud Sünen-i Ebu Davud Diyât 19, /1041

حَدَّثَنَا هَنَّادٌ حَدَّثَنَا أَبُو الأَحْوَصِ عَنْ سُفْيَانَ عَنْ أَبِى إِسْحَاقَ عَنْ عَاصِمِ بْنِ ضَمْرَةَ قَالَ قَالَ "عَلِىٌّ رضى الله عنه فِى الْخَطَإِ أَرْبَاعًا خَمْسٌ وَعِشْرُونَ حِقَّةً وَخَمْسٌ وَعِشْرُونَ جَذَعَةً وَخَمْسٌ وَعِشْرُونَ بَنَاتِ لَبُونٍ وَخَمْسٌ وَعِشْرُونَ بَنَاتِ مَخَاضٍ."

Bize Hennâd, ona Ebu Ahvas, ona Süfyan, ona Ebu İshak, ona da Asım b. Damre Hz. Ali'nin (ra) şöyle dediğini rivayet etmiştir: "Hatâen öldürmenin diyeti, dört sınıftan, dörtte birer oran alınarak (toplamda yüz deve olarak) ödenir. (Buna göre) Yirmi beş tane dört yaşına girmiş dişi deve, yirmi beş tane beş yaşına girmiş dişi deve, yirmi beş tane üç yaşına girmiş dişi deve ve yirmi beş tane de iki yaşına girmiş dişi deve."

• Ebû Davud Sünen-i Ebu Davud Diyât 19, /1041

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْمُثَنَّى حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ حَدَّثَنَا سَعِيدٌ عَنْ قَتَادَةَ عَنْ عَبْدِ رَبِّهِ عَنْ أَبِى عِيَاضٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ وَزَيْدِ بْنِ ثَابِتٍ "فِى الْمُغَلَّظَةِ أَرْبَعُونَ جَذَعَةً خَلِفَةً وَثَلاَثُونَ حِقَّةً وَثَلاَثُونَ بَنَاتِ لَبُونٍ وَفِى الْخَطَإِ ثَلاَثُونَ حِقَّةً وَثَلاَثُونَ بَنَاتِ لَبُونٍ وَعِشْرُونَ بَنُو لَبُونٍ ذُكُورٍ وَعِشْرُونَ بَنَاتِ مَخَاضٍ."

Bize Muhammed b. Müsenna, ona Muhammed b. Abdullah, ona Said, ona Katade, ona Abdürabbih, ona Ebu İyaz, ona da Osman b. Affan ve Zeyd b. Sabit'ten şöyle rivayet edilmiştir: "Kasta benzeyen öldürmede diyet; kırk tane beş yaşına girmiş hamile deve, otuz tane dört yaşına girmiş dişi deve, otuz da üç yaşıma girmiş dişi devedir. Hata ile öldürmede ise diyet Otuz tane dört yaşına girmiş dişi deve, otuz tane üç yaşına girmiş dişi deve, yirmi tane üç yaşına girmiş erkek deve, yirmi de iki yaşına girmiş dişi devedir."

• Ebû Davud Sünen-i Ebu Davud Diyât 19, /1042

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْمُثَنَّى حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ حَدَّثَنَا سَعِيدٌ عَنْ قَتَادَةَ عَنْ عَبْدِ رَبِّهِ عَنْ أَبِى عِيَاضٍ عَنْ عُثْمَانَ بْنِ عَفَّانَ وَزَيْدِ بْنِ ثَابِتٍ "فِى الْمُغَلَّظَةِ أَرْبَعُونَ جَذَعَةً خَلِفَةً وَثَلاَثُونَ حِقَّةً وَثَلاَثُونَ بَنَاتِ لَبُونٍ وَفِى الْخَطَإِ ثَلاَثُونَ حِقَّةً وَثَلاَثُونَ بَنَاتِ لَبُونٍ وَعِشْرُونَ بَنُو لَبُونٍ ذُكُورٍ وَعِشْرُونَ بَنَاتِ مَخَاضٍ."

Bize Muhammed b. Müsenna, ona Muhammed b. Abdullah, ona Said, ona Katade, ona Abdürabbih, ona Ebu İyaz, ona da Osman b. Affan ve Zeyd b. Sabit'ten şöyle rivayet edilmiştir: "Kasta benzeyen öldürmede diyet; kırk tane beş yaşına girmiş hamile deve, otuz tane dört yaşına girmiş dişi deve, otuz da üç yaşıma girmiş dişi devedir. Hata ile öldürmede ise diyet Otuz tane dört yaşına girmiş dişi deve, otuz tane üç yaşına girmiş dişi deve, yirmi tane üç yaşına girmiş erkek deve, yirmi de iki yaşına girmiş dişi devedir."

• Ebû Davud Sünen-i Ebu Davud Diyât 19, /1042

أخبرنا عبد الرزاق قال : أخبرنا معمر عن الزهري عن سالم عن ابن عمر ، أن رجلا مسلما قتل رجلا من أهل الذمة عمدا ، فرفع إلى عثمان ، فلم يقتله ، وغلظ عليه الدية مثل دية المسلم.

• Abdürrezzak b. Hemmam Musannef Ehl-i Kitap 10224, 6/128

عبد الرزاق عن معمر عن الزهري عن سالم قال قضى عمر بن الخطاب [ في ] العين القائمة إذا أصيبت وطفئت بثلث ديتها.

• Abdürrezzak b. Hemmam Musannef Ukûl 17450, 9/336

وَهُوَ فِيمَا أَنْبَأَنِى أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحْافِظُ إِجَازَةً أَخْبَرَنَا أَبُو الْوَلِيدِ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْحَاقَ حَدَّثَنَا عِمْرَانُ بْنُ مُوسَى الْقَزَّازُ حَدَّثَنَا عَبْدُ الْوَارِثِ حَدَّثَنَا خَالِدٌ عَنْ عِكْرِمَةَ أَنَّ أَبَا هُرَيْرَةَ قَالَ : إِنِّى لأُسَبِّحُ كُلَّ يَوْمٍ قَدْرَ دِيَتِى اثْنَىْ عَشَرَ أَلْفًا.

• Beyhakî Sünen-i Kebir Diyât 16267, 16/322