حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بن عَبْدُوسِ بن كَامِلٍ ، حَدَّثَنَا عَلِيُّ بن الْجَعْدِ ، أَنَا شُعْبَةُ ، عَنِ ابْنِ أَبِي لَيْلَى ، عَنْ أَخِيهِ ، عَنْ أَبِيهِ ، عَنْ أَبِي أَيُّوبَ ، عَن ِالنَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ، قَالَ : إِذَا عَطَسَ أَحَدُكُمْ فَلْيَقُلْ : الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ ، وَلْيَقُلِ الَّذِي يَسْمَعُهُ : يَرْحَمُكَ اللَّهُ ، وَيَرُدُّ عَلَيْهِ يَهْدِيكَ اللَّهُ وَيُصْلِحُ بَالَكَ .

Açıklama: Abdurraman i. Ebû Leyla saduk ve hafızası zayıf olmakla tenkid edilmektedir. (Ukayli, Duafa, VIII, 16)

• Taberânî Mu'cem-i kebîr Halid b. Zeyd b. Küleyb Ebu Eyyub el-Ensarî Bedrî 4009, 3/1003

حَدَّثَنَا هَاشِمُ بن مَرْثَدٍ الطَّبَرَانِيُّ ، حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بن إِسْمَاعِيلَ بن عَيَّاشٍ ، حَدَّثَنِي أَبِي ، حَدَّثَنِي ضَمْضَمُ بن زُرْعَةَ ، عَنْ شُرَيْحِ بن عُبَيْدٍ ، عَنْ أَبِي مَالِكٍ الأَشْعَرِيِّ ، قَالَ : قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ : " إِذَا عَطَسَ الرَّجُلُ فَلْيَقُلِ : الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ ، وَلْيَقُلْ مَنْ حَوْلَهُ : يَرْحَمُكَ اللَّهُ ، وَلْيَقُلْ هُوَ لِمَنْ حَوْلَهُ : يَهْدِيكُمُ اللَّهُ وَيُصْلِحُ بَالَكُمْ ".

Açıklama: Rivayetin isnadında İsmail b. Ayyaş zayıf(İbn Hacer, Lisan, VII, 352), Hişam b. Mersed ve Damdam b. Zura saduk bir ravi olmakla tenkid edilmektedir.

• Taberânî Mu'cem-i kebîr Haris b. Ebu Malik el-Eşarî 3441, 3/856

حدثنا فروة بن أبي المغراء الكندي وأحمد بن إشكاب الحضرمي الصفار قالا حدثنا القاسم بن مالك المزني عن عاصم بن كليب عن أبي بردة قال : دخلت على أبي موسى وهو في بيت أم الفضل بن العباس فعطست فلم يشمتني وعطست فشمتها فأخبرت أمي فلما أتاها وقعت به وقالت عطس ابني فلم تشمته وعطست فشمتها فقال لها إني سمعت النبي صلى الله عليه وسلم يقول إذا عطس أحدكم فحمد الله فشمتوه وإن لم يحمد الله فلا تشمتوه وإن ابني عطس فلم يحمد الله فلم أشمته وعطست فحمدت الله فشمتها فقالت أحسنت

Açıklama: Aksırıp da hamd etmeyene teşmît etmenin gerekli olmadığına delildir. 2. Erkeklerin hanımlar aksırdıklarında hamdederlerse teşmît etmelerinin caiz olduğuna delildir. Erkeklerin kadınlara, bilhassa yaşlılara ve kadınların da yaşlı erkeklere teşmît etmeleri, selâm mevzuunda olduğu gibi, iyi niyet taşındığı müddet İslâm adabına uygun düşer.

• Buhârî el-Edebü'l-Müfred 941, /733

حدثنا إسماعيل قال حدثنا مالك عن العلاء بن عبد الرحمن عن أبيه عن أبي هريرة عن النبي صلى الله عليه وسلم قال : حق المسلم على المسلم خمس قيل وما هي قال إذا لقيته فسلم عليه وإذا دعاك فأجبه وإذا استنصحك فانصح له وإذا عطس فحمد الله فشمته وإذا مرض فعده وإذا مات فاصحبه

Açıklama: İslâm'da kardeşlik duygularının yerleştiğine ve gerçekleştiğine birer alâmet olan bu 5 şey, müslümanlar üzerine düşen birer vazife ve hak ol­muşlardır. Bunların ihmal edildiği veya yerine getirilmediği cemiyette İs­lâm kardeşliği zayıflamış veya yok olmuş demektir. Bu önemlerine _binaen, her mümin üzerine düşen bu kardeşlik görevini yapmakla, hem vazifesini yapmış olur, hem de büyük manevî sevablara kavuşmuş bulunur.

• Buhârî el-Edebü'l-Müfred 991, /782

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بن خُلَيْدٍ الْحَلَبِيُّ، حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بن عِيسَى الطَّبَّاعُ، حَدَّثَنَا أَبُو عَوَانَةَ، عَنْ مَنْصُورٍ، عَنْ هِلالِ بن يَسَافٍ، عَنْ سَالِمِ بن عُبَيْدٍ، قَالَ: كُنَّا مَعَ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَعَطَسَ رَجُلٌ , فَقَالَ: السَّلامُ عَلَيْكُمْ، فَقَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ:"وَعَلَى أُمِّكَ !". ثُمَّ قَالَ:"إِذَا عَطَسَ أَحَدُكُمْ، فَلْيَقُلِ: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ كَثِيرًا , أَوِ الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ , وَلْيَقُلْ مَنْ عِنْدَهُ: يَرْحَمُكَ اللَّهُ، وَلْيَرُدَّ عَلَيْهِمْ: يَغْفِرُ اللَّهُ لِي وَلَكُمْ"

Açıklama: Rivayet hilal b. Yesaf ile Sâlim b. Ubeyd arasında arada bir adam şeklinde de nakleden Taberi rivayeti burada bir adam ifadesini tesviye ettiği görülmektedir. Ancak Hilal'in Salim b. Ubeyd'den nakilleri vardır. Bu açıdan rivayetin isnadı muttasıldır.

• Taberânî Mu'cem-i kebîr Salim b. Ubeyd el-Eşce'î 6368, 5/1629

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بن عَبْدِ اللَّهِ الْحَضْرَمِيُّ، حَدَّثَنَا إِبْرَاهِيمُ، حَدَّثَنَا شَرِيكٌ، عَنِ الأَعْمَشِ، عَنْ إِبْرَاهِيمَ، عَنْ عَلْقَمَةَ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ، قَالَ:كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يُعَلِّمُنَا إِذَا عَطَسَ أَحَدُنَا أَنْ نُشَمِّتَهُ.

Açıklama: Şerik b. Abdullah seyyiul-hıfz ve zayıf bir ravidir.(zehebi, siyer, xv, 200) İbrahim b. Mehdi rivayetlerinde nekaret bulunan bir ravidir.(İbn Hacer, Lisan, IX, 251). Hz. Peygamber (sav) aksırana teşmitte bulunmayı talim ettiği yaygınlaşması için çaba gösterdiği anlaşılmaktadır.

• Taberânî Mu'cemu'l Kebir Abdullah b. Mesud el-Hüzeli 9998, 8/2515

حَدَّثَنَا بِشْرُ بن مُوسَى، حَدَّثَنَا يَحْيَى بن إِسْحَاقَ السَّيْلَحِينِيُّ، حَدَّثَنَا أَبُو عَوَانَةَ، عَنْ مَنْصُورٍ، عَنْ هِلالِ بن يَسَافٍ، عَنْ رَجُلٍ، قَالَ: كُنَّا مَعَ سَالِمِ بن عُبَيْدٍ فِي سَفَرٍ، فَعَطَسَ رَجُلٌ، فَقَالَ: السَّلامُ عَلَيْكُمْ، فَقَالَ لَهُ سَالِمُ بن عُبَيْدٍ: عَلَيْكَ وَعَلَى أُمِّكَ، لَعَلَّكَ وَجَدْتَ عَلَيَّ فِي نَفْسِكَ شَيْئًا مِمَّا قُلْتُ لَكَ: عَلَيْكَ وَعَلَى أُمِّكَ؟ قَالَ: وَدِدْتُ أَنَّكَ لَمْ تَذْكُرْ أُمِّي بِخَيْرٍ وَلا بِشَرٍّ عِنْدَ النَّاسِ، فَقَالَ لَهُ: إِنَّمَا قُلْتُ لَكَ مَا قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَعَطَسَ رَجُلٌ، فَقَالَ: السَّلامُ عَلَيْكُمْ، فَقَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ:"عَلَيْكَ وَعَلَى أُمِّكَ"، وَقَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ:"إِذَا عَطَسَ أَحَدُكُمْ، فَلْيَقُلِ: الْحَمْدُ لِلَّهِ عَلَى كُلِّ حَالٍ، وَلْيَقُلْ لَهُ أَخُوهُ أَوْ صَاحِبُهُ: يَرْحَمُكَ اللَّهُ، وَيَقُولُ: يَغْفِرُ اللَّهُ لَنَا وَلَكُمْ".

Açıklama: Rivayetin isnadında meçhul bir ravi bulunmakla birlikte Hilal b. Yesaf, Salim b. Ubeyd arasında ittisal vardır. 1. Aksıran hamd yerine selam verdiğinde teşmitin: "aleyke ve ala ümmike" sana ve anne de selam olsun denilmesi gerektiğidir. 2.Aksıran hamd yerine selam verirse bunun bilgilendirerek tashih edilmesi gerektiğidir. 3. Aksıranın elhamdülillah ala külli hal demesinin daha uygun olduğudur. 4. teşmitte "yerhamukellah" demesi gerekir. 5.Aksıran teşmitte bulunan kişiye "yağfirullahu lena vela kum" demesi gerektiğidir.

• Taberânî Mu'cem-i kebîr Salim b. Ubeyd el-Eşce'î 6369, 5/1629

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بن عَبْدِ اللَّهِ الْحَضْرَمِيُّ، حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بن يُونُسَ، حَدَّثَنَا أَبْيَضُ بن أَبَانَ، عَنْ عَطَاءِ بن السَّائِبِ، عَنْ أَبِي عَبْدِ الرَّحْمَنِ، عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بن مَسْعُودٍ، قَالَ: كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يُعَلِّمُنَا:إِذَا عَطَسَ أَحَدُكُمْ، فَلْيَقُلِ: الْحَمْدُ لِلَّهِ رَبِّ الْعَالَمِينَ، فَإِذَا قَالَ ذَلِكَ، فَلْيَقُلْ مَنْ عِنْدَهُ: يَرْحَمُكَ اللَّهُ، فَإِذَا قَالَ، فَلْيَقُلْ: يَغْفِرُ اللَّهُ لِي وَلَكُمْ.

Açıklama: Ebyad b. Eban hakkında muhaddislerin tenkidi vardır. (İbn Hacer, Lisan, I, 393) Ata b. Saib ihtilat etmiş, makbul bir ravidir. (Zehebi, Tarih, III, 693). Rivayet iki ravisi açısından tenkid edilmesi sebebiyle isnadı açısından zayıftır. 1. Aksırınca elhamdülillahi rabbil alemin demesi gerekir. Diğer rivayetlerde yer almayan "Rabbil alemin" kısımı ravilerin eklemiş olmalıdır. 2.Teşmitte bir değişim yoktur. 3. Teşmit edenlere "yagfirullahi li velekum" denilmesi diğer rivayetlerle uyuşan bir husustur. Ancak bazı rivayetlerde "yehdikumullahi ve yuslihu balekum" ifadesi söyleneceği ifade edilmiştir.

• Taberânî Mu'cemu'l Kebir Abdullah b. Mesud el-Hüzeli 10326, 8/2588

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بن أَحْمَدَ بن النَّضْرِ الأَزْدِيُّ، وَعَمْرُو بن حَفْصٍ السَّدُوسِيُّ، قَالا: حَدَّثَنَا عَاصِمُ بن عَلِيٍّ، ح وَحَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بن يَعْقُوبَ بن سَوْرَةَ الْبَغْدَادِيُّ، وَأَبُو خَلِيفَةَ، قَالا: أنا أَبُو الْوَلِيدِ الطَّيَالِسِيُّ، قَالا: حَدَّثَنَا عِكْرِمَةُ بن عَمَّارٍ، عَنْ إِيَاسِ بن سَلَمَةَ، عَنْ أَبِيهِ، قَالَ: عَطَسَ رَجُلٌ عِنْدَ النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَقَالَ:"يَرْحَمُكَ اللَّهُ"، ثُمَّ عَطَسَ أُخْرَى، فَقَالَ:"يَرْحَمُكَ اللَّهُ"، ثُمَّ عَطَسَ أُخْرَى، فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ:"الرَّجُلُ مَزْكُومٌ". وَاللَّفْظُ لِحَدِيثِ عَاصِمِ بن عَلِيٍّ .

• Taberânî Mu'cem-i kebîr Seleme b. Amr b. Ekva' el-Eslemî 6234, 5/1591

حدثنا محمد بن يوسف قال حدثنا سفيان عن حكيم بن ديلم عن أبي بردة عن أبي موسى قال : كان اليهود يتعاطسون عند النبي صلى الله عليه وسلم رجاء أن يقول لهم يرحمكم الله فكان يقول يهديكم الله ويصلح بالكم

• Buhârî el-Edebü'l-Müfred 1114, /852