أَخْبَرَنَا الْقَاضِي أَبُو عَمْرٍو مُحَمَّدُ بْنُ عَبْدِ الرَّحْمَنِ النَّسَوِيُّ، أَنَا الْقَاضِي أَبُو بَكْرٍ أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ الْحِيرِيُّ، أَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ الأَصَمُّ، نَا أَبُو عُتْبَةَ أَحْمَدُ بْنُ الْفَرَجِ الْحِمْصِيُّ، نَا بَقِيَّةُ بْنُ الْوَلِيدِ، نَا أَبُو بَكْرِ بْنُ أَبِي مَرْيَمَ، عَنْ ضَمْرَةَ بْنِ حَبِيبٍ، عَنْ أَبِي يَعْلَى شَدَّادِ بْنِ أَوْسٍ، عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَالَ: "إِنَّ الْكَيِّسَ مَنْ دَانَ نَفْسَهُ، وَعَمِلَ لِمَا بَعْدَ الْمَوْتِ، وَإِنَّ الْعَاجِزَ مَنْ أَتْبَعَ نَفْسَهُ هَوَاهَا، وَتَمَنَّى عَلَى اللَّهِ" قَوْلُهُ: «دَانَ نَفْسَهُ» أَيِ: اسْتَعْبَدَهَا، وَأَذَلَّهَا يُقَالُ: دِنْتُ الْقَوْمَ أَدِينُهُمْ: إِذَا فَعَلْتُ ذَلِكَ بِهِمْ، وَقِيلَ: «دَانَ نَفْسَهُ»، أَيْ: حَاسَبَ نَفْسَهُ فِي الدُّنْيَا قَبْلَ أَنْ يُحَاسَبَ فِي الْقِيَامَةِ. [قَالَ عُمَرُ بْنُ الْخَطَّابِ: حَاسِبُوا أَنْفُسَكُمْ قَبْلَ أَنْ تُحَاسَبُوا، وَزِنُوا أَنْفُسَكُمْ قَبْلَ أَنْ تُوزَنُوا، وَتَجَهَّزُوا لِلْعَرْضِ الأَكْبَرِ، وَإِنَّمَا يَخِفُّ الْحِسَابُ يَوْمَئِذٍ عَلَى مَنْ حَاسَبَ نَفْسَهُ فِي الدُّنْيَا، وَقَالَ: كَفَى بِالْمَرْءِ سَرَفًا أَنْ يَأْكُلَ كُلَّ مَا اشْتَهَى، قَالَ أَبُو حَازِمٍ: شَيْئَانِ إِذَا عَمِلْتَ بِهِمَا أَصَبْتَ بِهِمَا خَيْرَ الدُّنْيَا وَالآخِرَةِ، قِيلَ: مَا هُمَا؟ قَالَ: تَحَمُّلُ مَا تَكْرَهُ إِذَا أَحَبَّهُ اللَّهُ، وَتَتْرُكَ مَا تُحِبُّ إِذَا كَرِهَ اللَّهُ.] [وَقَالَ ابْنُ مَسْعُودٍ: الْحَقُّ ثَقِيلٌ مَرِيٌّ، وَالْبَاطِلُ خَفِيفٌ وَبِيٌّ، وَرُبَّ شَهْوَةِ سَاعَةٍ، أَوْرَثَتْ حُزْنًا طَوِيلا. وَيُرْوَى مِثْلُهُ، عَنْ حُذَيْفَةَ بْنِ الْيَمَانِ.] [قَالَ أَبُو الدَّرْدَاءِ: لَوْلا ثَلاثٌ، لَصَلُحَ النَّاسُ: شُحٌّ مُطَاعٌ، وَهَوًى مُتَّبَعٌ، وَإِعْجَابُ الْمَرْءِ بِنَفْسِهِ.] [قَالَ ابْنُ عَبَّاسٍ: لَيَأْتِيَنَّ عَلَى النَّاسِ زَمَانٌ يَكُونُ هِمَّةُ أَحَدِهِمْ فِيهِ بَطْنَهُ وَدِينُهُ هَوَاهُ.]

Bize Kadı Ebu Umeyr Muhammed b. Abdurrahman en-Nesevî, ona Kadı Ebu Bekir Ahmed b. Hasan el-Hîrî, ona Muhammed b. Yakub el-Esam, ona Ebu Utbe Ahmed b. Ferec el-Hımsî, ona Bakıyye b. Velid, ona Ebu Bekir b. Ebu Adem, ona Damra b. Habib, ona Ebu Ya'lâ Şeddad b. Evs, Allah Rasulü'nün (sav) şöyle buyurduğunu nakletmiştir: "Akıllı kişi, nefsini eleştiren ve ölüm sonrası için çalışandır. Aciz kişi de nefsini duygularına tabi kılan ve (Tövbe edip üzerine düşeni yapmadan) Allah’tan temennide bulunup durandır." [Hadiste geçen 'دَانَ نَفْسَهُ' ifadesi, 'nefsini uzaklaştırdı ve nefsine boyun eğdirdi' anlamındadır. Bir topluluğu uzaklaştırdığımda 'دِنْتُ الْقَوْمَ أَدِينُهُمْ / Topluluğu uzaklaştırdım/uzaklaştırıyorum' ifadesi kullanılır. 'دَانَ نَفْسَهُ' ifadesinin 'Nefsini, kıyamette sorguya çekilmeden önce dünyada sorguya çekti' anlamına geldiği de söylenmiştir. ] [Ömer b. el-Hattâb şöyle demiştir: Hesaba çekilmeden önce kendinizi hesaba çekiniz. (Amelleriniz mizanda) Tartılmadan önce siz kendinizi tartınız. Arz-ı Ekber (Allah'ın karşısına çıkarılacağınız büyük duruşma günü) için hazırlanınız. O gün hesap, ancak dünyada nefsini hesaba çekmiş olanlar için kolay olacaktır. Yine şöyle demiştir: Her arzuladığını yemesi, kişiye aşırılık olarak yeter. Ebu Hâtim 'İki şey vardır ki bunları yaptığında dünya ve ahirette hayır elde edersin' deyince, kendisine 'Nedir bu iki şey?' diye sorulmuş, o da 'Sevmediğin bir şeye, Allah sevdiği için katlanmak ve sevdiğin bir şeyi, Allah sevmediği için terk etmek' diye cevap vermiştir.] [İbn Mesud şöyle demiştir: Hak, ağırdır fakat sağlıklıdır. Batıl ise hafif fakat hastalıklıdır. Nice anlık şehvet vardır ki (kişiye) uzun süreli keder bırakır.] [Bu sözün bir benzeri, Huzeyfe b. el-Yemân'dan da rivayet edilmiştir.] [Ebu'd-Derdâ şöyle demiştir: Üç şey olmasa, insanlar erdemli olur: Esiri olunan cimrilik, peşinden koşulan arzu ve istekler ve kişinin kendi ile gurur duyması.] [İbn Abbas şöyle demiştir: Gerçekten, bir zaman gelecek ki, insanlardan bir kısmının gayreti karnını doyurmak, dini ise arzu ve istekleri olacaktır.]

---

• Ebu Muhammed Hüseyin b. Mesud el-Beğavî Şerhü's-Sünne Rikâk 4117, 14/309