ثُمَّ كَانَتْ وَقْعَةُ الْأَحْزَابِ بَعْدَ وَقْعَةِ أُحُدٍ بِسَنَتَيْنِ، وَذَلِكَ يَوْمُ الْخَنْدَقِ وَرَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ جَانِبَ الْمَدِينَةِ، وَرَأْسُ الْمُشْرِكِينَ يَوْمَئِذٍ أَبُو سُفْيَانَ، فَحَاصَرَ رَسُولَ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَأَصْحَابَهُ بِضْعَ عَشْرَةَ لَيْلَةً، حَتَّى خَلُصَ إِلَى كُلِّ امْرِئٍ مِنْهُمُ الْكَرْبُ، وَحَتَّى قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: ـ كَمَا أَخْبَرَنِي ابْنُ الْمُسَيِّبِ ـ «اللَّهُمَّ إِنِّي أُنْشِدُكَ عَهْدَكَ وَوَعْدَكَ، اللَّهُمَّ إِنَّكَ إِنْ تَشَأْ أَنْ لَا تُعْبَدَ» فَبَيْنَا هُمْ عَلَى ذَلِكَ إِذْ أَرْسَلَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِلَى عُيَيْنَةَ بْنِ حِصْنِ بْنِ بَدْرٍ الْفَزَارِيِّ، وَهُوَ يَوْمَئِذٍ رَأْسُ الْمُشْرِكِينَ مِنْ غَطَفَانَ، وَهُوَ مَعَ أَبِي سُفْيَانَ: «أَرَأَيْتَ إِنْ جَعَلْتُ لَكَ ثُلُثَ ثَمَرِ الْأَنْصَارِ أَتَرْجِعُ بِمَنْ مَعَكَ مِنْ غَطَفَانَ؟ وَتُخَذِّلُ بَيْنَ الْأَحْزَابِ؟»، فَأَرْسَلَ إِلَيْهِ عُيَيْنَةُ إِنْ جَعَلْتَ لِي الشَّطْرَ فَعَلْتُ، فَأَرْسَلَ إِلَى سَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ وَهُوَ سَيِّدُ الْأَوْسِ، وَإِلَى سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ وَهُوَ سَيِّدُ الْخَزْرَجِ فَقَالَ لَهُمَا: «إِنَّ عُيَيْنَةَ بْنَ حِصْنٍ قَدْ سَأَلَنِي نِصْفَ ثَمَرِكُمَا عَلَى أَنْ يَنْصَرِفَ بِمَنْ مَعَهُ مِنْ غَطَفَانَ، وَيُخَذِّلَ بَيْنَ الْأَحْزَابِ، وَإِنِّي قَدْ أَعْطَيْتُهُ الثُّلُثَ فَأَبَى إِلَّا الشَّطْرَ، فَمَاذَا تَرَيَانِ؟» قَالَا: يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنْ كُنْتَ أُمِرْتَ بِشَيْءٍ فَامْضِ لِأَمْرِ اللَّهِ فَقَالَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «لَوْ كُنْتُ أُمِرْتُ بِشَيْءٍ لَمْ أَسْتَأمِرْكُمَا، وَلَكِنْ هَذَا رَأْيِي أَعْرِضُهُ عَلَيْكُمَا» قَالَا: فَإِنَّا لَا نَرَى أَنْ نُعْطِيَهُ إِلَّا السَّيْفَ قَالَ: «فَنِعْمَ إِذًا» قَالَ مَعْمَرٌ: فَأَخْبَرَنِي ابْنُ أَبِي نَجِيحٍ أَنَّهُمَا قَالَا لَهُ: وَاللَّهِ يَا رَسُولَ اللَّهِ لَقَدْ كَانَ أَفُلَانَ حِينَ جَاءَ اللَّهُ بِالْإِسْلَامِ نُعْطِيهِمْ ذَلِكَ، قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «فَنِعْمَ إِذًا». قَالَ الزُّهْرِيُّ فِي حَدِيثِهِ عَنِ ابْنِ الْمُسَيِّبِ: فَبَيْنَا هُمْ كَذَلِكَ إِذْ جَاءَهُمْ نُعَيْمُ بْنُ مَسْعُودٍ الْأَشْجَعِيُّ، وَكَانَ يَأْمَنُهُ الْفَرِيقَانِ، كَانَ مُوادِعًا لَهُمَا فَقَالَ: إِنِّي كُنْتُ عِنْدَ عُيَيْنَةَ وَأَبِي سُفْيَانَ إِذْ جَاءَهُمْ رَسُولُ بَنِي قُرَيْظَةَ: أَنِ اثْبُتُوا، فَإِنَّا سَنُخَالِفُ الْمُسْلِمِينَ إِلَى بَيْضَتِهِمْ، قَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «فَلَعَلَّنَا أَمَرْنَاهُمْ بِذَلِكَ»، وَكَانَ نُعَيْمٌ رَجُلًا لَا يَكْتُمُ الْحَدِيثَ، فَقَامَ بِكَلِمَةِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَجَاءَهُ عُمَرُ فَقَالَ: يَا رَسُولَ اللَّهِ إِنْ كَانَ هَذَا الْأَمْرُ مِنَ اللَّهِ فَأَمْضِهِ، وَإِنْ كَانَ رَأَيًا مِنْكَ فَإِنَّ شَأْنَ قُرَيْشٍ وَبَنِي قُرَيْظَةَ أَهْوَنُ مِنْ أَنْ يَكُونَ لِأَحَدٍ عَلَيْكَ فِيهِ مَقَالٌ، فَقَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «عَلَيَّ الرَّجُلَ» رُدُّوهُ فَرَدُّوهُ فَقَالَ: انْظُرِ الَّذِي ذَكَرْنَا لَكَ، فَلَا تَذْكُرْهُ لِأَحَدٍ " فَإِنَّمَا أَغْرَاهُ فَانْطَلَقَ حَتَّى أَتَى عُيَيْنَةَ وَأَبَا سُفْيَانَ فَقَالَ: هَلْ سَمِعْتُمْ مِنْ مُحَمَّدٍ يَقُولُ قَوْلًا إِلَّا كَانَ حَقًّا؟ قَالَا: لَا قَالَ: فَإِنِّي لَمَّا ذَكَرْتُ لَهُ شَأْنَ قُرَيْظَةَ قَالَ: فَلَعَلَّنَا أَمَرْنَاهُمْ بِذَلِكَ قَالَ أَبُو سُفْيَانَ: سَنَعْلَمُ ذَلِكَ إِنْ كَانَ مَكْرًا، فَأَرْسَلَ إِلَى بَنِي قُرَيْظَةَ أَنَّكُمْ قَدْ أَمَرْتُمُونَا أَنْ نَثْبُتَ، وَأَنَّكُمْ سَتُخَالِفُونَ الْمُسْلِمِينَ إِلَى بَيْضَتِهِمْ، فَأَعْطُونَا بِذَلِكَ رَهِينَةً فَقَالُوا: إِنَّهَا قَدْ دَخَلَتْ لَيْلَةُ السَّبْتِ، وَإِنَّا لَا نَقْضِي فِي السَّبْتِ شَيْئًا فَقَالَ أَبُو سُفْيَانَ إِنَّكُمْ فِي مَكْرٍ مِنْ بَنِي قُرَيْظَةَ، فَارْتَحِلُوا، وَأَرْسَلَ اللَّهُ عَلَيْهِمُ الرِّيحَ، وَقَذَفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ، فَأطْفَأتْ نِيرَانَهُمْ وَقَطَعَتْ أَرْسَانَ خُيُولِهِمْ، وَانْطَلَقُوا مُنْهَزِمِينَ مِنْ غَيْرِ قِتَالٍ قَالَ: فَذَلِكَ حِينَ يَقُولُ: {وَكَفَى اللَّهُ الْمُؤْمِنِينَ الْقِتَالَ وَكَانَ اللَّهُ قَوِيًّا عَزِيزًا} [الأحزاب: 25] قَالَ: فَنَدَبَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَصْحَابَهُ فِي طَلَبِهِمْ، فَطَلَبُوهُمْ حَتَّى بَلَغُوا حَمْرَاءَ الْأَسَدِ قَالَ: فَرَجَعُوا قَالَ: فَوَضَعَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لَأْمَتَهُ، وَاغْتَسَلَ وَاسْتَجْمَرَ، فَنَادَى النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ جِبْرِيلُ: عَذِيرُكَ مِنْ مُحَارِبٍ، أَلَا أَرَاكَ قَدْ وَضَعْتَ اللَّأْمَةَ، وَلَمْ نَضَعْهَا نَحْنُ بَعْدُ فَقَامَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَزِعًا فَقَالَ لِأَصْحَابِهِ: «عَزَمْتُ عَلَيْكُمْ أَلَّا تُصَلُّوا الْعَصْرَ حَتَّى تَأْتُوا بَنِي قُرَيْظَةَ»، فَغَرَبِتِ الشَّمْسُ قَبْلَ أَنْ يَأْتُوهَا، فَقَالَتْ طَائِفَةٌ مِنَ الْمُسْلِمِينَ إِنَّ النَّبِيَّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ لَمْ يُرِدْ أَنْ تَدَعُوا الصَّلَاةَ فَصَلُّوا، وَقَالَتْ طَائِفَةٌ: إِنَّا لَفِي عَزِيمَةِ رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَمَا عَلَيْنَا مِنْ بَأْسٍ، فَصَلَّتْ طَائِفَةٌ إِيمَانًا وَاحْتِسَابًا وَتَرَكَتْ طَائِفَةٌ إِيمَانًا وَاحْتِسَابًا قَالَ: فَلَمْ يُعَنِّفِ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَاحِدًا مِنَ الْفَرِيقَيْنِ، وَخَرَجَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَمَرَّ بِمَجَالِسَ بَيْنَهُ وَبَيْنَ بَنِي قُرَيْظَةَ، فَقَالَ: «هَلْ مَرَّ بِكُمْ مِنْ أَحَدٍ؟» فَقَالُوا: نَعَمْ، مَرَّ عَلَيْنَا دِحْيَةُ الْكَلْبِيُّ عَلَى بَغْلَةٍ شَهْبَاءَ تَحْتَهُ قَطِيفَةُ دِيبَاجٍ، فَقَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «لَيْسَ ذَلِكَ وَلَكِنَّهُ جِبْرِيلُ، أُرْسِلَ إِلَى بَنِي قُرَيْظَةَ لِيُزَلْزِلَ حُصُونَهُمْ، وَيَقْذِفَ فِي قُلُوبِهِمُ الرُّعْبَ» فَحَاصَرَهُمْ أَصْحَابُ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَلَمَّا انْتَهَى أَصْحَابُ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَمَرَهُمْ أَنْ يَسْتُرُوهُ بِجُحَفِهِمْ لِيَقُوهُ الْحِجَارَةَ، حَتَّى يَسْمَعَ كَلَامَهُمْ، فَفَعَلُوا فَنَادَاهُمْ: «يَا إِخْوَةَ الْقِرَدَةِ وَالْخَنَازِيرَ» فَقَالُوا: يَا أَبَا الْقَاسِمِ مَا كُنْتَ فَاحِشًا فَدَعَاهُمْ إِلَى الْإِسْلَامِ قَبْلَ أَنْ يُقَاتِلَهُمْ، فَأَبَوْا أَنْ يُجِيبُوهُ إِلَى الْإِسْلَامِ، فَقَاتَلَهُمْ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَمَنْ مَعَهُ مِنَ الْمُسْلِمِينَ، حَتَّى نَزَلُوا عَلَى حُكْمِ سَعْدِ بْنِ مُعَاذٍ، وَأَبَوْا أَنْ يَنْزِلُوا عَلَى حُكْمِ النَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَنَزَلُوا عَلَى دَاءٍ فَأَقْبَلُوا بِهِمْ، وَسَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ أَسِيرًا عَلَى أَتَانٍ، حَتَّى انْتَهَوْا إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَأَخَذَتْ قُرَيْظَةُ تُذَكِّرُهُ بِحِلْفِهِمْ، وَطَفِقَ سَعْدُ بْنُ مُعَاذٍ يَنْفَلِتُ إِلَى رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ مُسْتَأْمِرًا، يَنْتَظِرُهُ فِيمَا يُرِيدُ أَنْ يَحْكُمَ بِهِ، فَيُجِيبُ بِهِ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يُرِيدُ أَنْ يَقُولَ: انْفِرْ بِمَا أَنَا حَاكِمٌ، وَطَفِقَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ يَقُولُ بِقَوْلِ: «نَعَمْ» قَالَ سَعْدٌ: فَإِنِّي أَحْكُمُ بِأَنْ يُقْتَلَ مُقَاتِلَتُهُمْ، وَتُقَسَّمَ أَمْوَالُهُمْ، وَتُسْبَى ذَرَارِيهِمْ، فَقَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: «أَصَابَ الْحُكْمَ» قَالَ: وَكَانَ حُيَيُّ بْنُ أَخْطَبَ اسْتَجَاشَ الْمُشْرِكِينَ عَلَى رَسُولِ اللَّهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ، فَجَلَاكَ لِبَنِي قُرَيْظَةَ، فَاسْتَفْتَحَ عَلَيْهِمْ لَيْلًا، فَقَالَ سَيِّدُهُمْ: إِنَّ هَذَا رَجُلٌ مَشْئُومٌ، فَلَا يَشْأَمَنَّكُمْ حُيَيٌّ، فَنَادَاهُمْ يَا بَنِي قُرَيْظَةَ أَلَا تَسْتَجِيبُوا؟ أَلَا تَلْحِقُونِي؟ أَلَا تُضَيِّفُونِي؟ فَإِنِّي جَامِعٌ مَغْرُورٌ، فَقَالَتْ بَنُو قُرَيْظَةَ: وَاللَّهِ لَنَفْتَحَنَّ لَهُ، فَلَمْ يَزَالُوا حَتَّى فَتَحُوا لَهُ، فَلَمَّا دَخَلَ عَلَيْهِمْ أُطُمَهُمْ قَالَ: يَا بَنِي قُرَيْظَةَ جِئْتُكُمْ فِي عَزِّ الدَّهْرِ، جِئْتُكُمْ فِي عَارِضِ بَرْدٍ لَا يَقُومُ لِسَبِيلِهِ شَيْءٌ، فَقَالَ لَهُ سَيِّدُهُمْ: أتَعِدُنَا عَارِضًا بَرْدًا يَنْكَشِفُ عَنَّا، وَتَدَعُنَا عِنْدَ بَحْرٍ دَائِمٍ لَا يُفَارِقُنَا، إِنَّمَا تَعِدُنَا الْغُرُورَ قَالَ: فَوَاثَقَهُمْ وَعَاهَدَهُمْ لِإِنِ انْفَضَّتْ جُمُوعُ الْأَحْزَابِ أَنْ يَجِيئَ حَتَّى يَدْخُلَ مَعَهُمْ أُطُمَهُمْ، فَأَطَاعُوهُ حِينَئِذٍ بِالْغَدْرِ بِالنَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَالْمُسْلِمِينَ، فَلَمَّا فَضَّ اللَّهُ جُمُوعَ الْأَحْزَابَ انْطَلَقَ حَتَّى إِذَا كَانَ بِالرَّوْحَاءِ، ذَكَرَ الْعَهْدَ وَالْمِيثَاقَ الَّذِي أَعْطَاهُمْ، فَرَجَعَ حَتَّى دَخَلَ مَعَهُمْ، فَلَمَّا أَقْبَلَتْ بَنُو قُرَيْظَةَ أُتِيَ بِهِ مَكْتُوفًا بِقِدٍّ فَقَالَ حُيَيٌّ لِلنَّبِيِّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ : أَمَا وَاللَّهِ مَا لُمْتُ نَفْسِي فِي عَدَاوَتِكَ، وَلَكِنَّهُ مَنْ يَخْذُلِ اللَّهَ يُخْذَلُ، فَأَمَرَ بِهِ النَّبِيُّ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَضُرِبَتْ عُنُقُهُ

"Uhud Savaşı’ndan iki yıl sonra Ahzâb Gazvesi meydana geldi. Bu, Hendek Günü idi. Rasulullah (sav) o gün Medine tarafındaydı. Müşriklerin lideri Ebu Süfyân’dı. Rasulullah (sav) ve ashabını on küsur gece kuşattılar. Sıkıntı her birine iyice ulaştı. Öyle ki, Nebî (sav), [İbn Müseyyeb’in rivayetine göre] 'Allah’ım! Sana ahdini ve vaadini hatırlatıyorum. Allah’ım! Eğer dilersen, (yeryüzünde) Sana artık ibadet edilmez' diye dua etti. Bu durum devam ederken, Nebî (sav), o gün Ebu Süfyân'ın yanında saf tutan, Gatafân kabilesinin lideri Uyeyne b. Hısn b. Bedr el-Fazârî’ye haber gönderdi ve 'Ne dersin, sana Ensar hurmalarının üçte birini versem, yanındaki Gatafânlıları alıp dönerek Müşrik ordusu (Ahzâb) arasında çözülme sağlar mısın?' dedi. Uyeyne 'Eğer bana yarısını verirsen yaparım' diye haber gönderdi. Bunun üzerine Nebî (sav), Evs kabilesinin reisi Sa'd b. Muâz ile, Hazrec kabilesinin reisi Sa'd b. Ubâde’yi çağırdı ve onlara 'Uyeyne b. Hısn, hurmalarınızın yarısını benden istedi. Karşılığında yanındaki Gatafânlılarla geri dönecek ve Ahzâb arasında çözülme sağlayacak. Ben ona üçte birini verdim, ama o yarısını istiyor. Siz ne dersiniz?' diye sordu. Onlar da 'Ey Allah’ın Resûlü! Eğer bu konuda sana bir emir gelmişse, Allah’ın emrini uygula' dediler. Rasulullah (sav) 'Eğer bana bu konuda bir emir gelseydi, size danışmazdım. Ama bu, benim kendi görüşüm, size arz ediyorum' buyurdu. Onlar 'Biz ona ancak kılıcı veririz' dediler. Bunun üzerine Hz. Peygamber (sav) 'İyi o zaman öyle olsun' buyurdu. Ma'mer der ki: Bana İbn Ebu Necîh haber verdiğine göre onlar 'Vallahi, ey Allah’ın Rasûlü! Allah bize İslâm’ı getirdiği vakit dahi ona (Uyeyne’ye) böyle bir şey vermezken, şimdi mi vereceğiz?' dediler. Hz. Nebî (sav) de ' iyi o zaman öyle olsun' dedi" Zuhrî, İbn Müseyyeb’den rivayetinde der ki: "Bu sırada Nuaym b. Mesûd el-Eşcaî geldi. O, hem Müslümanlar hem de karşı taraf tarafından güvenilir biriydi. İkisiyle de anlaşmalıydı. Nuaym Hz. Peygamber'e (sav) şöyle dedi: Ben Uyeyne ve Ebu Süfyân’ın yanında iken, onlara Kurayza oğullarından bir elçi geldi ve 'Dayanın! Biz Müslümanların merkezine saldıracağız' dedi. Hz. Peygamber (sav) 'Belki de onlara bunu biz emretmişizdir' buyurdu. Nuaym, sözü saklamayan biriydi. Nebî'nin (sav) bu sözünü aldı ve gitti. Ömer (ra) geldi ve 'Ey Allah’ın Rasulü! Eğer bu Allah’tan bir emir ise onu uygula, ama eğer kendi görüşünse, Kureyş ve Kurayza oğullarının meselesi senin için o kadar önemsiz ki kimsenin bu konuda sana söz söyleme hakkı yoktur' dedi. Bunun üzerine Nebî (sav) 'O adamı (Nu‘aym’ı) bana getirin' buyurdu. Onu getirdiler. Nebî (sav) ona 'Sana söylediğimiz şeyi kimseye söyleme' dedi. Nuaym gitti, Uyeyne ve Ebu Süfyân’ın yanına vardı ve onlara 'Muhammed’in ağzından işittiğiniz her söz doğru değil miydi?' dedi. Onlar 'Evet' dediler. Nuaym 'Ben ona Kurayza oğulları meselesini söyleyince, bana 'Belki biz onlara bunu emretmişizdir' dedi.' diye aktardı. Ebu Süfyân, 'Eğer bu bir hile ise yakında anlarız' dedi ve Kurayza oğullarına 'Bize, dayanmamızı ve Müslümanların merkezine saldıracağınızı söylediniz; bunun için bize rehin verin' diye haber gönderdi. Onlar da 'Şimdi cumartesi gecesi girdi, biz cumartesi günü hiçbir iş yapmayız' dediler. Bunun üzerine Ebu Süfyân, 'Kurayza oğulları bize tuzak kuruyor, çekilip gidin' dedi. Derken Allah onlara rüzgâr gönderdi, kalplerine korku düşürdü, ateşlerini söndürdü, atlarının bağlarını çözdü ve böylece savaşmadan çekip gittiler. Ravi der ki: Yüce Allah'ın 'Savaşta, inananlara Allah'ın yardımı yetti. Allah kuvvetli olandır, güçlü olandır' [Ahzâb, 33/25] buyruğu buna işarettir." Ravi der ki: "Hz. Peygamber (sav), ashabını onları takip etmeye çağırdı. Onları, Hamrâü’l-Esed’e kadar takip ettiler, sonra geri döndüler. Nebî (sav) zırhını çıkardı, gusletti ve güzel koku sürdü. Bu sırada Cebrail (as) 'Allah seni sana saldıran düşmanlarından korusun. Görüyorum ki Sen zırhını çıkarmışsın ama biz henüz çıkarmadık' diye Hz. Peygamber'e (sav) seslendi. Bunun üzerine Nebî (sav) hemen kalktı ve ashabına 'Size kesin olarak söylüyorum ki, Kurayza oğulları yurduna varıncaya kadar ikindi namazını kılmayın' buyurdu. Güneş batmadan oraya ulaşamadılar. Müslümanların bir kısmı 'Nebî (sav) namazı terk etmenizi istemedi' diyerek namazını yolda kıldı; bir kısmı ise 'Biz Nebî'nin (sav) kesin emrindeyiz, bunda sakınca yok' dedi. Böylece bir gurup inanarak ve sevabını Allah'tan umarak namazını orada kıldı, bir kısmı da inanarak ve sevabını Allah'tan umarak namazını kılmadı. Hz. Nebî (sav) iki gruptan hiçbirini kınamadı. Nebî (sav) yolda bazı toplulukların yanından geçti ve 'Buradan kim geçti?' diye sordu. Onlar 'Dihye el-Kelbî, beyaz bir katır üzerinde, altında ipekli bir örtü ile geçti' dediler. Nebî (sav) 'O Dihye değildi; o, Cebrâil’di. Kurayza oğullarına gidip, kalelerini sarsmak ve kalplerine korku salmak için gönderilmişti' buyurdu." "Müslümanlar Kurayza oğullarını kuşattılar. Nebî (sav) yaklaşıp konuşmalarını duyabilmek için sahabeye, kalkanlarıyla, kendisini taşlardan korumalarını emretti. Nebî (sav) onlara 'Ey maymun ve domuzun kardeşleri!' diye seslendi. Onlar: 'Ey Ebu Kâsım! Sen kaba bir insan değildin' dediler. Nebî (sav) onları savaşmadan önce İslâm’a davet etti, ancak onlar kabul etmediler. Hz. Peygamber ve beraberindeki Müslümanlar onlarla savaştı, sonunda, Sa'd b. Muâz’ın hüküm vermesi şartıyla teslim oldular ve Hz. Peygamber'in hakemliğini reddettiler. Böylece onlar kendileri için ağır bir hükme razı oldular. (Müslümanlar) onları getirdiler. Sa'd b. Mu‘âz, bir merkep üzerinde tutunmuş olarak geldi. Nihayet hepsi birlikte Allah’ın Rasulü’nün yanına vardılar. Kurayza oğulları, eski dostluklarını hatırlatarak Sa'd'ı etkilemeye çalıştı. Sa'd b. Muâz, vereceği hüküm konusunda Allah’ın Rasûlü (sav) ile istişare etmek üzere ona yönelmeye başladı. Hükmü açıklamadan önce, Rasulullah’ın (sav) ne diyeceğini bekliyordu. Allah Rasulü de ona 'Devam et, ben de bu hükme razıyım' demek istercesine 'Evet' diyordu. Sa'd 'Savaşçı erkekleri öldürülecek, malları taksim edilecek, kadın ve çocukları esir edilecektir' diye hüküm verdi. Nebî (sav) 'Doğru hüküm verdin' buyurdu. Hendek savaşında Müşrikleri Allah’ın Rasulü’ne (sav) karşı müşrikleri kışkırtan Huyey b. Ahtab, Kurayza oğullarına gelip geceleyin onların kalesinin kapısını çaldı. Onların reisi (Ka‘b b. Esed) 'Bu uğursuz bir adamdır. Sakın Huyey size uğursuzluk getirmesin' dedi. Fakat Huyey onlara seslenerek 'Ey Kurayza oğulları! Bana cevap vermeyecek misiniz? Bana katılmayacak mısınız? Beni misafir etmeyecek misiniz? Ben mağrur bir toplulukla geldim' dedi. Bunun üzerine Kurayza oğulları 'Vallahi ona kapıyı açacağız' dediler ve sonunda ona kapıyı açtılar. Huyey onların kalesine girdiğinde 'Ey Kurayza oğulları! Size zamanın en güçlü döneminde geldim. Size öyle bir soğuk (güçlü) rüzgârın estiği vakitte geldim ki, onun karşısında hiçbir güç duramaz' dedi. Reisleri ona 'Sen bize, gelip geçici ve yakında dağılacak bir soğuk (güçlü) dalgası mı vaat ediyorsun, yoksa bizi hiç ayrılmayan, sürekli bir deniz (gibi) kuşatacak bir tehlikenin karşısında mı bırakıyorsun? Sen bize ancak aldatıcı bir vaat veriyorsun' dedi. Buna rağmen Huyey, onlarla anlaşma yaptı ve 'Eğer Müşrik ordusu (Ahzab) dağılırsa, sizinle birlikte kalenizde kalacağım' dedi. Bunu üzerine onlar Hz. Peygamber’e (sav) ve Müslümanlara ihanet etmeyi kabul ettiler. Allah, Ahzab ordusunu dağıttığında Huyey, Ravhâ denilen yere gelince, onlara verdiği ahdi ve yaptığı sözleşmeyi hatırladı ve geri dönerek onlarla birlikte kaleye girdi. Sonra Kurayza oğulları esir edilince, Huyey b. Ahtab, dizbağı ile bağlı olarak getirildi. Peygamber’e (sav) 'Vallahi, sana düşmanlık etmemde kendimi kınamıyorum, ancak Allah kimi zelil kılarsa, o mutlaka zelil olur' dedi. Bunun üzerine Peygamber (sav) emretti, boynu vuruldu."

• Abdürrezzak b. Hemmam Musannef Meğâzî 9737, 5/367

حَدَّثَنَا عَبْدُ الرَّزَّاقِ حَدَّثَنَا مَعْمَرٌ عَنِ الزُّهْرِيِّ عَنِ سَالِمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ ابْنِ عُمَرَ قَالَ بَعَثَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ خَالِدَ بْنَ الْوَلِيدِ إِلَى بَنِي أَحْسِبُهُ قَالَ جَذِيمَةَ فَدَعَاهُمْ إِلَى الْإِسْلَامِ فَلَمْ يُحْسِنُوا أَنْ يَقُولُوا أَسْلَمْنَا فَجَعَلُوا يَقُولُونَ صَبَأْنَا صَبَأْنَا وَجَعَلَ خَالِدٌ بِهِمْ أَسْرًا وَقَتْلًا قَالَ وَدَفَعَ إِلَى كُلِّ رَجُلٍ مِنَّا أَسِيرًا حَتَّى إِذَا أَصْبَحَ يَوْمًا أَمَرَ خَالِدٌ أَنْ يَقْتُلَ كُلُّ رَجُلٍ مِنَّا أَسِيرَهُ قَالَ ابْنُ عُمَرَ فَقُلْتُ وَاللَّهِ لَا أَقْتُلُ أَسِيرِي وَلَا يَقْتُلُ رَجُلٌ مِنْ أَصْحَابِي أَسِيرَهُ قَالَ فَقَدِمُوا عَلَى النَّبِيِّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ فَذَكَرُوا لَهُ صَنِيعَ خَالِدٍ فَقَالَ النَّبِيُّ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ وَرَفَعَ يَدَيْهِ اللَّهُمَّ إِنِّي أَبْرَأُ إِلَيْكَ مِمَّا صَنَعَ خَالِدٌ مَرَّتَيْنِ

Bize Abdurrezzâk, ona Ma'mer, ona Zührî, ona Salim, ona da İbn Ömer şöyle demiştir: Peygamber (sav) Hâlid b. Velîd'i -sanıyorum- Cezîme oğulları kabilesi üzerine gön­derdi ve onları İslam'a davet etti. Onlar “Müslüman olduk (أَسْلَمْنَا)” kelimesini iyi söyleyemedikleri için (Müslüman olduklarını ifade etmek üzere, şirki kast ederek) “biz dinden çıktık, biz dinden çıktık (صَبَأْنَا صَبَأْنَا)” demeye başladılar. Ancak Hâlid (dediklerini anlamadığı için) bunlardan bir kısmını öldürmeğe, bir kısmını da esir etmeye başladı ve her birimize esirini verdi. Ertesi sabah olunca bize esirlerimizi öldürmemizi emretti. İbn Ömer der ki: Bunun üzerine ben “Vallahi ben ve arkadaşlarımdan hiçbiri esirini öldürmeyecek” dedim. Hz. Peygamber'e (sav) gelip Halid'in yaptığını anlattılar. Hz. Peygamber ellerini kaldırıp iki defa "Allah'ım, ben Halid b. Velîd'in işlediği bu cürümden beri olduğumu sana bildiriyorum" buyurdu.

• Ahmed b. Hanbel Müsned-i Ahmed Abdullah b. Ömer b. el-Hattab 6382, 2/569

عَبدُ الرَّزَّاقِ، عَنْ مَعْمَرٍ، عَنِ الزُّهْرِيِّ، قَالَ: ثُمَّ إِنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بَعْدَمَا هَاجَرَ، وَجَاءَ الَّذِينَ كَانُوا بِأَرْضِ الحَبَشَةِ، بَعَثَ بَعْثَيْنِ قِبَلَ الشَّامِ، إِلَى كَلْبٍ وَبَلْقِين، وَغَسَّانَ وَكُفَّارِ العَرَبِ الَّذِينَ فِي مَشَارِفِ الشَّامِ. فَأَمَّرَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَلَى أَحَدِ البَعْثَيْنِ أَبَا عُبَيْدَةَ بْنَ الجَرَّاحِ، وَهُوَ أَحَدُ بَنِي فِهْرٍ، وَأَمَّرَ عَلَى البَعْثِ الآخَرِ عَمْرَو بْنَ العَاصِ. فَانتَدَبَ فِي بَعْثِ أَبِي عُبَيْدَةَ أَبُو بَكْرٍ وَعُمَرُ. فَلَمَّا كَانَ عِندَ خُرُوجِ البَعْثَيْنِ، دَعَا رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَبَا عُبَيْدَةَ بْنَ الجَرَّاحِ وَعَمْرَو بْنَ العَاصِ، فَقَالَ لَهُمَا: لَا تَعَاصَيَا. فَلَمَّا فَصَلَا عَنِ المَدِينَةِ، جَاءَ أَبُو عُبَيْدَةَ، فَقَالَ لِعَمْرِو بْنِ العَاصِ: إِنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَهِدَ إِلَيْنَا أَنْ لَا نَتَعَاصَى، فَإِمَّا أَنْ تُطِيعَنِي وَإِمَّا أَنْ أُطِيعَكَ. فَقَالَ عَمْرُو بْنُ العَاصِ: بَلْ أَطِعْنِي. فَأَطَاعَهُ أَبُو عُبَيْدَةَ، فَكَانَ عَمْرُو أَمِيرَ البَعْثَيْنِ كِلَيْهِمَا. فَوَجَدَ مِنْ ذَلِكَ عُمَرُ بْنُ الخَطَّابِ وَجْدًا شَدِيدًا، فَكَلَّمَ أَبَا عُبَيْدَةَ، فَقَالَ: أَتُطِيعُ ابْنَ النَّابِغَةِ، وَتُؤَمِّرُهُ عَلَى نَفْسِكَ، وَعَلَى أَبِي بَكْرٍ، وَعَلَيْنَا؟ مَا هَذَا الرَّأْيُ؟ فَقَالَ أَبُو عُبَيْدَةَ لِعُمَرَ بْنِ الخَطَّابِ: ابْنَ أُمَّ، إِنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَهِدَ إِلَيَّ وَإِلَيْهِ أَنْ لَا نَتَعَاصَى، فَخَشِيتُ إِنْ لَمْ أُطِعْهُ أَنْ أَعْصِيَ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ. وَشَكَا إِلَيْهِ ذَلِكَ، فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: مَا أَنَا بِمُؤَمِّرِهَا عَلَيْكُمْ إِلَّا بَعْدَكُمْ – يُرِيدُ المُهَاجِرِينَ –. وَكَانَتْ تِلْكَ الغَزْوَةُ تُسَمَّى ذَاتَ السَّلَاسِلِ، أُسِرَ فِيهَا نَاسٌ كَثِيرٌ مِنَ العَرَبِ، وَسُبُوا. ثُمَّ أَمَرَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بَعْدَ ذَلِكَ أُسَامَةَ بْنَ زَيْدٍ، وَهُوَ غُلَامٌ شَابٌّ، فَانتَدَبَ فِي بَعْثِهِ عُمَرُ بْنُ الخَطَّابِ، وَالزُّبَيْرُ بْنُ العَوَّامِ، فَتُوُفِّيَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَبْلَ أَنْ يَصِلَ ذَلِكَ البَعْثُ، فَأَنْفَذَهُ أَبُو بَكْرٍ الصِّدِّيقُ بَعْدَ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ. ثُمَّ بَعَثَ أَبُو بَكْرٍ حِينَ وَلِيَ الأَمْرَ بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ثَلَاثَةَ أُمَرَاءَ إِلَى الشَّامِ: وَأَمَرَ خَالِدَ بْنَ سَعِيدٍ عَلَى جُنْدٍ، وَأَمَرَ عَمْرَو بْنَ العَاصِ عَلَى جُنْدٍ، وَأَمَرَ شُرَحْبِيلَ بْنَ حَسَنَةَ عَلَى جُنْدٍ، وَبَعَثَ خَالِدَ بْنَ الوَلِيدِ عَلَى جُنْدٍ قِبَلَ العِرَاقِ. ثُمَّ إِنَّ عُمَرَ كَلَّمَ أَبَا بَكْرٍ، فَلَمْ يَزَلْ يُكَلِّمُهُ حَتَّى أَمَرَ يَزِيدَ بْنَ أَبِي سُفْيَانَ عَلَى خَالِدِ بْنِ سَعِيدٍ وَجُنْدِهِ، وَذَلِكَ مِنْ مُوجِدَةٍ وَجَدَهَا عُمَرُ بْنُ الخَطَّابِ عَلَى خَالِدِ بْنِ سَعِيدٍ، حِينَ قَدِمَ مِنَ اليَمَنِ بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ. فَلَقِيَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ خَالِدَ بْنَ سَعِيدٍ، فَقَالَ: أَغَلَبْتُمْ يَا بَنِي عَبْدِ مَنَافٍ عَلَى أَمْرِكُمْ؟، فَلَمْ يَحْمِلْهَا عَلَيْهِ أَبُو بَكْرٍ، وَحَمَلَهَا عَلَيْهِ عُمَرُ. فَقَالَ عُمَرُ: فَإِنَّكَ لَتَتْرُكُ إِمْرَتَهُ عَلَى الثَّعَالِبِ. فَلَمَّا اسْتَعْمَلَهُ أَبُو بَكْرٍ ذَكَرَ ذَلِكَ، فَكَلَّمَ أَبَا بَكْرٍ، فَاسْتَعْمَلَ مَكَانَهُ يَزِيدَ بْنَ أَبِي سُفْيَانَ، فَأَدْرَكَهُ يَزِيدُ أَمِيرًا بَعْدَ أَنْ وَصَلَ الشَّامَ بِذِي المَرْوَةِ، وَكَتَبَ أَبُو بَكْرٍ إِلَى خَالِدِ بْنِ الوَلِيدِ، فَأَمَرَهُ بِالمَسِيرِ إِلَى الشَّامِ بِجُنْدِهِ، فَفَعَلَ، فَكَانَتِ الشَّامُ عَلَى أَرْبَعَةِ أُمَرَاءَ حَتَّى تُوُفِّيَ أَبُو بَكْرٍ. فَلَمَّا اسْتُخْلِفَ عُمَرُ، نَزَعَ خَالِدَ بْنَ الوَلِيدِ، وَأَمَرَ مَكَانَهُ أَبَا عُبَيْدَةَ بْنَ الجَرَّاحِ، ثُمَّ قَدِمَ الجَابِيَةَ، فَنَزَعَ شُرَحْبِيلَ بْنَ حَسَنَةَ، وَأَمَرَ جُنْدَهُ أَنْ يَتَفَرَّقُوا فِي الأُمَرَاءِ الثَّلَاثَةِ. فَقَالَ شُرَحْبِيلُ بْنُ حَسَنَةَ: يَا أَمِيرَ المُؤْمِنِينَ! أَعَجَزْتُ أَمْ خُنْتُ؟ قَالَ: لَمْ تَعْجَزْ وَلَمْ تَخُنْ. قَالَ: فَفِيمَ عَزَلْتَنِي؟ قَالَ: تَحَرَّجْتُ أَنْ أُؤَمِّرَكَ وَأَنَا أَجِدُ أَقْوَى مِنْكَ. قَالَ: فَاعْذِرْنِي يَا أَمِيرَ المُؤْمِنِينَ! قَالَ: سَأَفْعَلُ، وَلَوْ عَلِمْتُ غَيْرَ ذَلِكَ لَمْ أَفْعَلْ. قَالَ: فَقَامَ عُمَرُ فَعَذَرَهُ، ثُمَّ أَمَرَ عَمْرَو بْنَ العَاصِ بِالمَسِيرِ إِلَى مِصْرَ. وَبَقِيَتِ الشَّامُ عَلَى أَمِيرَيْنِ: أَبِي عُبَيْدَةَ بْنِ الجَرَّاحِ، وَيَزِيدَ بْنِ أَبِي سُفْيَانَ. ثُمَّ تُوُفِّيَ أَبُو عُبَيْدَةَ بْنُ الجَرَّاحِ، فَاسْتَخْلَفَ خَالِدًا، وَابْنَ عَمِّهِ عِيَاضَ بْنَ غَنْمٍ، فَأَقَرَّهُ عُمَرُ. فَقِيلَ لِعُمَرَ: كَيْفَ تُقِرُّ عِيَاضَ بْنَ غَنْمٍ، وَهُوَ رَجُلٌ جَوَادٌ لَا يَمْنَعُ شَيْئًا يُسْأَلُهُ، وَقَدْ نَزَعْتَ خَالِدَ بْنَ الوَلِيدِ لِأَنَّهُ كَانَ يُعْطِي دُونَكَ؟ فَقَالَ عُمَرُ: إِنَّ هَذِهِ شِيمَةُ عِيَاضٍ فِي مَالِهِ حَتَّى يَخْلُصَ إِلَى مَالِهِ، وَإِنِّي مَعَ ذَلِكَ لَمْ أَكُنْ لِأُغَيِّرَ أَمْرًا قَضَاهُ أَبُو عُبَيْدَةَ بْنُ الجَرَّاحِ. قَالَ: ثُمَّ تُوُفِّيَ يَزِيدُ بْنُ أَبِي سُفْيَانَ، فَأَمَرَ مَكَانَهُ مُعَاوِيَةَ، فَنَعَاهُ عُمَرُ إِلَى أَبِي سُفْيَانَ، فَقَالَ: احْتَسِبْ يَزِيدَ يَا أَبَا سُفْيَانَ! قَالَ: يَرْحَمُهُ اللهُ، فَمَنْ أَمَّرْتَ مَكَانَهُ؟ قَالَ: مُعَاوِيَةَ. قَالَ: وَصَلَتْكَ رَحِمٌ. قَالَ: ثُمَّ تُوُفِّيَ عِيَاضُ بْنُ غَنْمٍ، فَأَمَرَ مَكَانَهُ عُمَيْرَ بْنَ سَعْدٍ الأَنْصَارِيَّ، فَكَانَتِ الشَّامُ عَلَى مُعَاوِيَةَ وَعُمَيْرٍ، حَتَّى قُتِلَ عُمَيْرٌ. فَاسْتُخْلِفَ عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ، فَعَزَلَ عُمَيْرًا، وَتَرَكَ الشَّامَ لِمُعَاوِيَةَ، وَنَزَعَ المُغِيرَةَ بْنَ شُعْبَةَ عَنِ الكُوفَةِ، وَأَمَرَ مَكَانَهُ سَعْدَ بْنَ أَبِي وَقَّاصٍ، وَنَزَعَ عَمْرَو بْنَ العَاصِ عَنْ مِصْرَ، وَأَمَرَ مَكَانَهُ عَبْدَ اللهِ بْنَ سَعْدِ بْنِ أَبِي سَرْحٍ، وَنَزَعَ أَبَا مُوسَى الأَشْعَرِيَّ، وَأَمَرَ مَكَانَهُ عَبْدَ اللهِ بْنَ عَامِرِ بْنِ كُرَيْزٍ. ثُمَّ نَزَعَ سَعْدَ بْنَ أَبِي وَقَّاصٍ مِنَ الكُوفَةِ، وَأَمَرَ الوَلِيدَ بْنَ عُقْبَةَ، ثُمَّ شُهِدَ عَلَى الوَلِيدِ فَجَلَدَهُ، وَنَزَعَهُ، وَأَمَرَ سَعِيدَ بْنَ العَاصِ مَكَانَهُ، ثُمَّ قَالَ النَّاسُ، وَنَشِبُوا فِي الفِتْنَةِ. فَحَجَّ سَعِيدُ بْنُ العَاصِ، ثُمَّ قَفَلَ مِنْ حَجِّهِ، فَلَقِيَتْهُ خَيْلُ العِرَاقِ، فَرَجَّعُوهُ مِنَ العُذَيْبِ، وَأَخْرَجَ أَهْلُ مِصْرَ عَبْدَ اللهِ بْنَ سَعْدِ بْنِ أَبِي سَرْحٍ، وَأَقَرَّ أَهْلُ البَصْرَةِ عَبْدَ اللهِ بْنَ عَامِرِ بْنِ كُرَيْزٍ. فَكَانَ ذَلِكَ أَوَّلَ الفِتْنَةِ، حَتَّى إِذَا قُتِلَ عُثْمَانُ رَحِمَهُ اللهُ، بَايَعَ النَّاسُ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ، فَأَرْسَلَ إِلَى طَلْحَةَ وَالزُّبَيْرِ: إِنْ شِئْتُمَا فَبَايِعَانِي، وَإِنْ شِئْتُمَا بَايَعْتُ أَحَدَكُمَا، فَقَالَا: بَلْ نُبَايِعُكَ، ثُمَّ هَرَبَا إِلَى مَكَّةَ، وَبِمَكَّةَ عَائِشَةُ زَوْجُ النَّبِيِّ ﷺ، فَأَعَانَتْهُمَا عَلَى رَأْيِهِمَا، فَأَطَاعَهُمَا نَاسٌ كَثِيرٌ مِنْ قُرَيْشٍ. فَخَرَجُوا قِبَلَ البَصْرَةِ يَطْلُبُونَ بِدَمِ ابْنِ عَفَّانَ، وَخَرَجَ مَعَهُمَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِي بَكْرٍ، وَعَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عتَّابِ بْنِ أَسِيدٍ، وَعَبْدُ اللهِ بْنُ الحَارِثِ بْنِ هِشَامٍ، وَعَبْدُ اللهِ بْنُ الزُّبَيْرِ، وَمَرْوَانُ بْنُ الحَكَمِ، فِي أُنَاسٍ مِنْ قُرَيْشٍ. كَلَّمُوا أَهْلَ البَصْرَةِ، وَحَدَّثُوهُمْ أَنَّ عُثْمَانَ قُتِلَ مَظْلُومًا، وَأَنَّهُمْ جَاءُوا تَائِبِينَ مِمَّا كَانُوا غَلَوْا بِهِ فِي أَمْرِ عُثْمَانَ، فَأَطَاعَهُمْ عَامَّةُ أَهْلِ البَصْرَةِ، وَاعْتَزَلَ الأَحْنَفُ مِنْ تَمِيمٍ، وَخَرَجَ عَبْدُ القَيْسِ إِلَى عَلِيٍّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ بِعَامَّةِ مَنْ أَطَاعَهُ. وَرَكِبَتْ عَائِشَةُ جَمَلًا لَهَا يُقَالُ لَهُ عَسْكَرُ، وَهِيَ فِي هَوْدَجٍ قَدْ أَلْبَسَتْهُ الدُّفُوفَ – يَعْنِي جُلُودَ البَقَرِ – فَقَالَتْ: إِنَّمَا أُرِيدُ أَنْ يُحْجَزَ بَيْنَ النَّاسِ مَكَانِي، وَلَمْ أَحْسِبْ أَنْ يَكُونَ بَيْنَ النَّاسِ قِتَالٌ، وَلَوْ عَلِمْتُ ذَلِكَ لَمْ أَقِفْ ذَلِكَ المَوْقِفَ أَبَدًا. قَالَتْ: فَلَمْ يَسْمَعِ النَّاسُ كَلَامِي، وَلَمْ يَلْتَفِتُوا إِلَيَّ، وَكَانَ القِتَالُ، فَقُتِلَ يَوْمَئِذٍ سَبْعُونَ مِنْ قُرَيْشٍ، كُلُّهُمْ يَأْخُذُ بِخِطَامِ جَمَلِ عَائِشَةَ حَتَّى يُقْتَلَ. ثُمَّ حُمِلَ الهَوْدَجُ حَتَّى أُدْخِلَ مَنْزِلًا مِنْ تِلْكَ المَنَازِلِ، وَجُرِحَ مَرْوَانُ جِرَاحًا شَدِيدَةً، وَقُتِلَ طَلْحَةُ بْنُ عُبَيْدِ اللهِ يَوْمَئِذٍ، وَقُتِلَ الزُّبَيْرُ بَعْدَ ذَلِكَ بِوَادِي السِّبَاعِ، وَقَفَلَتْ عَائِشَةُ وَمَرْوَانُ بِمَنْ بَقِيَ مِنْ قُرَيْشٍ، فَقَدِمُوا المَدِينَةَ، وَانْطَلَقَتْ عَائِشَةُ فَقَدِمَتْ مَكَّةَ. فَكَانَ مَرْوَانُ وَالأَسْوَدُ بْنُ أَبِي البُخْتُرِيِّ عَلَى المَدِينَةِ وَأَهْلِهَا، يَغْلِبَانِ عَلَيْهَا، وَهَاجَتِ الحَرْبُ بَيْنَ عَلِيٍّ وَمُعَاوِيَةَ، فَكَانَتْ بُعُوثُهُمَا تَقْدَمُ المَدِينَةَ، وَتَقْدَمُ مَكَّةَ لِلْحَجِّ، فَأَيُّهُمَا سَبَقَ فَهُوَ أَمِيرُ المَوْسِمِ أَيَّامَ الحَجِّ لِلنَّاسِ. ثُمَّ إِنَّهَا أَرْسَلَتْ أُمُّ حَبِيبَةَ زَوْجُ النَّبِيِّ ﷺ إِلَى أُمِّ سَلَمَةَ، فَقَالَتْ إِحْدَاهُمَا لِلأُخْرَى: تَعَالَيْ نَكْتُبْ إِلَى مُعَاوِيَةَ وَعَلِيٍّ أَنْ يُعْتِقَا مِنْ هَذِهِ البُعُوثِ الَّتِي تُرَوِّعُ النَّاسَ، حَتَّى تَجْتَمِعَ الأُمَّةُ عَلَى أَحَدِهِمَا. فَقَالَتْ أُمُّ حَبِيبَةَ: كَفَيْتُكِ أَخِي مُعَاوِيَةَ، وَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ: كَفَيْتُكِ عَلِيًّا. فَكَتَبَتْ كُلُّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا إِلَى صَاحِبِهَا، وَبَعَثَتْ وَفْدًا مِنْ قُرَيْشٍ وَالأَنْصَارِ، فَأَمَّا مُعَاوِيَةُ فَأَطَاعَ أُمَّ حَبِيبَةَ، وَأَمَّا عَلِيٌّ فَهَمَّ أَنْ يُطِيعَ أُمَّ سَلَمَةَ، فَنَهَاهُ الحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ عَنْ ذَلِكَ. فَلَمْ يَزَلْ بُعُوثُهُمَا وَعُمَّالُهُمَا يَخْتَلِفُونَ إِلَى المَدِينَةِ وَمَكَّةَ، حَتَّى قُتِلَ عَلِيٌّ رَحِمَهُ اللهُ تَعَالَى، ثُمَّ اجْتَمَعَ النَّاسُ عَلَى مُعَاوِيَةَ، وَمَرْوَانُ وَابْنُ البُخْتُرِيِّ يَغْلِبَانِ عَلَى أَهْلِ المَدِينَةِ فِي تِلْكَ الفِتْنَةِ. وَكَانَتْ مِصْرُ فِي سُلْطَانِ عَلِيٍّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ، فَأَمَرَ عَلَيْهَا قَيْسَ بْنَ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ الأَنْصَارِيَّ، وَكَانَ حَامِلَ رَايَةِ الأَنْصَارِ مَعَ رَسُولِ اللهِ ﷺ يَوْمَ بَدْرٍ وَغَيْرِهِ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ، وَكَانَ قَيْسٌ مِنْ ذَوِي الرَّأْيِ مِنَ النَّاسِ، إِلَّا مَا غَلَبَ عَلَيْهِ مِنْ أَمْرِ الفِتْنَةِ. فَكَانَ مُعَاوِيَةُ وَعَمْرُو بْنُ العَاصِ جَاهِدَيْنِ عَلَى إِخْرَاجِهِ مِنْ مِصْرَ، وَيَغْلِبَانِ عَلَيْهَا، وَقَدِ امْتَنَعَ مِنْهُمَا بِالدَّهَاءِ وَالمَكِيدَةِ، فَلَمْ يَقْدِرَا عَلَى فَتْحِهَا، حَتَّى كَادَ مُعَاوِيَةُ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ مِنْ قِبَلِ عَلِيٍّ. قَالَ: فَكَانَ مُعَاوِيَةُ يُحَدِّثُ رِجَالًا مِنْ ذَوِي الرَّأْيِ مِنْ قُرَيْشٍ، فَيَقُولُ: مَا ابْتَدَعْتُ مِنْ مَكِيدَةٍ قَطُّ أَعْجَبَ عِنْدِي مِنْ مَكِيدَةٍ كَايَدْتُ بِهَا قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ مِنْ قِبَلِ عَلِيٍّ وَهُوَ بِالْعِرَاقِ حِينَ امْتَنَعَ مِنِّي قَيْسٌ، فَقُلْتُ لِأَهْلِ الشَّامِ: لَا تَسُبُّوا قَيْسًا وَلَا تَدْعُونِي إِلَى غَزْوِهِ، فَإِنَّ قَيْسًا لَنَا شِيعَةٌ، تَأْتِينَا كُتُبُهُ وَنَصِيحَتُهُ، أَلَا تَرَوْنَ مَا يَفْعَلُ بِإِخْوَانِكُمُ الَّذِينَ عِنْدَهُ مِنْ أَهْلِ خَرِبْتَا، يُجْرِي عَلَيْهِمْ أَعْطِيَتَهُمْ وَأَرْزَاقَهُمْ، وَيُؤَمِّنُ سَرْبَهُمْ، وَيُحْسِنُ إِلَى كُلِّ رَاغِبٍ قَدِمَ عَلَيْهِ، فَلَا نَسْتَنْكِرُهُ فِي نَصِيحَتِهِ. قَالَ مُعَاوِيَةُ: وَطَفِقْتُ أَكْتُبُ بِذَلِكَ إِلَى شِيعَتِي مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ، فَسَمِعَ بِذَلِكَ مِنْ جَوَاسِيسِ عَلِيٍّ الَّذِينَ هُدُوا مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ، فَلَمَّا بَلَغَ ذَلِكَ عَلِيًّا، وَنَمَّاهُ إِلَيْهِ عَبْدُ اللهِ بْنُ جَعْفَرٍ وَمُحَمَّدُ بْنُ أَبِي بَكْرٍ الصِّدِّيقِ، اتَّهَمَ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ، وَكَتَبَ إِلَيْهِ يَأْمُرُهُ بِقِتَالِ أَهْلِ خَرِبْتَا، وَأَهْلُ خَرِبْتَا يَوْمَئِذٍ عَشَرَةُ آلَافٍ. فَأَبَى قَيْسٌ أَنْ يُقَاتِلَهُمْ، وَكَتَبَ إِلَى عَلِيٍّ: إِنَّهُمْ وُجُوهُ أَهْلِ مِصْرَ وَأَشْرَافُهُمْ، وَذَوُو الْحِفَاظِ مِنْهُمْ، وَقَدْ رَضُوا مِنِّي بِأَنْ أُؤَمِّنَ سَرْبَهُمْ، وَأُجْرِيَ عَلَيْهِمْ أَعْطِيَتَهُمْ وَأَرْزَاقَهُمْ، وَقَدْ عَلِمْتُ أَنَّ هَوَاهُمْ مَعَ مُعَاوِيَةَ، فَلَسْتُ مُكَايِدَهُمْ بِأَمْرٍ أَهْوَنَ عَلَيَّ وَعَلَيْكَ مِنْ أَنْ نَفْعَلَ ذَلِكَ بِهِمُ الْيَوْمَ، وَلَوْ دَعَوْتُهُمْ إِلَى قِتَالِي كَانُوا قِرَانَهُمْ أَسْوَدَانِ لِعَرَبٍ، وَفِيهِمْ بُسْرُ بْنُ أَرْطَاةَ، وَمَسْلَمَةُ بْنُ مُخَلَّدٍ، وَمُعَاوِيَةُ بْنُ خُدَيْجٍ الْخَوْلَانِيُّ، فَذَرْنِي وَرَأْيِي فِيهِمْ، وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا أُدَارِي مِنْهُمْ. فَأَبَى عَلَيْهِ عَلِيٌّ إِلَّا قِتَالَهُمْ، فَأَبَى قَيْسٌ أَنْ يُقَاتِلَهُمْ، وَكَتَبَ قَيْسٌ إِلَى عَلِيٍّ: إِنْ كُنْتَ تَتَّهِمُنِي فَاعْتَزِلْنِي عَنْ عَمَلِكَ، وَأَرْسِلْ إِلَيْهِ غَيْرِي. فَأَرْسَلَ الأَشْتَرَ أَمِيرًا عَلَى مِصْرَ، حَتَّى إِذَا بَلَغَ الْقُلْزُمَ شَرِبَ بِالْقُلْزُمِ شَرْبَةً مِنْ عَسَلٍ، فَكَانَ فِيهَا حَتْفُهُ، فَبَلَغَ ذَلِكَ مُعَاوِيَةَ وَعَمْرَ بْنَ الْعَاصِ، فَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ: إِنَّ لِلَّهِ جُنُودًا مِنْ عَسَلٍ. فَلَمَّا بَلَغَتْ عَلِيًّا وَفَاةُ الأَشْتَرِ، بَعَثَ مُحَمَّدَ بْنَ أَبِي بَكْرٍ أَمِيرًا عَلَى مِصْرَ، فَلَمَّا حَدَّثَ بِهِ قَيْسَ بْنُ سَعْدٍ قَادِمًا أَمِيرًا عَلَيْهِ، تَلَقَّاهُ، فَخَلَا بِهِ، وَنَاجَاهُ، وَقَالَ: إِنَّكَ قَدْ جِئْتَ مِنْ عِنْدِ امْرِئٍ لَا رَأْيَ لَهُ فِي الْحَرْبِ، وَإِنَّهُ لَيْسَ عَزْلُكُمْ إِيَّايَ بِمَانِعِي أَنْ أَنْصَحَ لَكُمْ، وَإِنِّي مِنْ أَمْرِكُمْ عَلَى بَصِيرَةٍ، وَإِنِّي أَدُلُّكَ عَلَى الَّذِي كُنْتُ أُكَايِدُ بِهِ مُعَاوِيَةَ وَعَمْرَ بْنَ الْعَاصِ وَأَهْلَ خَرِبْتَا، فَكَايِدْهُمْ بِهِ، فَإِنَّكَ إِنْ كَايَدْتَهُمْ بِغَيْرِهِ تَهْلِكْ. فَوَصَفَ لَهُ قَيْسٌ الْمُكَايَدَةَ الَّتِي كَايَدَهُمْ بِهَا، فَاغْتَشَّهُ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي بَكْرٍ، وَخَالَفَهُ فِي كُلِّ شَيْءٍ أَمَرَهُ بِهِ، فَلَمَّا قَدِمَ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي بَكْرٍ مِصْرَ، خَرَجَ قَيْسٌ قِبَلَ الْمَدِينَةِ، فَأَخَافَهُ مَرْوَانُ وَالأَسْوَدُ بْنُ أَبِي الْبُخْتُرِيِّ، حَتَّى إِذَا خَافَ أَنْ يُؤْخَذَ وَيُقْتَلَ، رَكِبَ رَاحِلَتَهُ فَظَهَرَ إِلَى عَلِيٍّ. فَكَتَبَ مُعَاوِيَةُ إِلَى مَرْوَانَ وَالأَسْوَدِ بْنِ أَبِي الْبُخْتُرِيِّ يَتَغَيَّظُ عَلَيْهِمَا، وَيَقُولُ: أَمْدَدْتُمَا عَلِيًّا بِقَيْسِ بْنِ سَعْدٍ، وَبِرَأْيِهِ وَمُكَايَدَتِهِ، فَوَاللَّهِ لَوْ أَمْدَدْتُمَاهُ بِثَمَانِيَةِ آلَافِ مُقَاتِلٍ مَا كَانَ ذَلِكَ بِأَغْيَظَ لِي مِنْ إِخْرَاجِكُمَا قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ إِلَى عَلِيٍّ. فَقَدِمَ قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ إِلَى عَلِيٍّ، فَلَمَّا بَانَهُ الْحَدِيثُ وَجَاءَهُمْ قَتْلُ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي بَكْرٍ، عَرَفَ عَلِيٌّ أَنَّ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ كَانَ يُدَارِي مِنْهُمْ أُمُورًا عِظَامًا مِنَ الْمُكَايَدَةِ الَّتِي قَصُرَ عَنْهَا رَأْيُ عَلِيٍّ وَرَأْيُ مَنْ كَانَ يُؤَزِّرُهُ عَلَى عَزْلِ قَيْسٍ، فَأَطَاعَ عَلِيٌّ قَيْسًا فِي الأَمْرِ كُلِّهِ، وَجَعَلَهُ عَلَى مُقَدِّمَةِ أَهْلِ الْعِرَاقِ، وَمَنْ كَانَ بِأَذْرَبِيجَانَ وَأَرْضِهَا، وَعَلَى شُرْطَةِ الْخَمْسِينَ الَّذِينَ انْتَدَبُوا لِلْمَوْتِ، وَبَايَعَ أَرْبَعُونَ أَلْفًا كَانُوا بَايَعُوا عَلِيًّا عَلَى الْمَوْتِ، فَلَمْ يَزَلْ قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ يَسُدُّ ذَلِكَ الثَّغْرَ حَتَّى قُتِلَ عَلِيٌّ. وَاسْتَخْلَفَ أَهْلُ الْعِرَاقِ الْحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ عَلَى الْخِلَافَةِ، وَكَانَ الْحَسَنُ لَا يُرِيدُ الْقِتَالَ، وَلَكِنَّهُ كَانَ يُرِيدُ أَنْ يَأْخُذَ لِنَفْسِهِ مَا اسْتَطَاعَ مِنْ مُعَاوِيَةَ، ثُمَّ يَدْخُلَ فِي الْجَمَاعَةِ وَيُبَايِعَ، فَعَرَفَ الْحَسَنُ أَنَّ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ لَا يُوَافِقُهُ عَلَى ذَلِكَ فَنَزَعَهُ، وَأَمَرَ مَكَانَهُ عُبَيْدَ اللهِ بْنَ الْعَبَّاسِ، فَلَمَّا عَرَفَ عُبَيْدُ اللهِ بْنُ الْعَبَّاسِ الَّذِي يُرِيدُ الْحَسَنُ أَنْ يَأْخُذَ لِنَفْسِهِ، كَتَبَ عُبَيْدُ اللهِ إِلَى مُعَاوِيَةَ يَسْأَلُهُ الْأَمَانَ، وَيَشْتَرِطُ لِنَفْسِهِ عَلَى الْأَمْوَالِ الَّتِي أَصَابَ، فَشَرَطَ ذَلِكَ مُعَاوِيَةُ لَهُ وَبَعَثَ إِلَيْهِ ابْنَ عَامِرٍ فِي خَيْلٍ عَظِيمَةٍ، فَخَرَجَ إِلَيْهِمْ عُبَيْدُ اللهِ لَيْلًا، حَتَّى لَحِقَ بِهِمْ، وَتَرَكَ جُنْدَهُ الَّذِينَ هُمْ عَلَيْهِمْ لَا أَمِيرَ لَهُمْ، وَمَعَهُمْ قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ، فَأَمَّرَتْ شُرْطَةُ الْخَمْسِينَ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ، وَتَعَاهَدُوا وَتَعَاقَدُوا عَلَى قِتَالِ مُعَاوِيَةَ وَعَمْرِو بْنِ الْعَاصِ، حَتَّى يَشْتَرِطَ لِشِيعَةِ عَلِيٍّ وَلِمَنْ كَانَ اتَّبَعَهُ عَلَى أَمْوَالِهِمْ وَدِمَائِهِمْ وَمَا أَصَابُوا مِنَ الْفِتْنَةِ، فَخَلَصَ مُعَاوِيَةُ حِينَ فَرَغَ مِنْ عُبَيْدِ اللهِ وَالْحَسَنِ، إِلَى مُكَايَدَةِ رَجُلٍ هُوَ أَهَمُّ النَّاسِ عِنْدَهُ مَكِيدَةً، وَعِنْدَهُ أَرْبَعُونَ أَلْفًا، فَنَزَلَ بِهِمْ مُعَاوِيَةُ وَعَمْرٌو وَأَهْلُ الشَّامِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً، يُرْسِلُ مُعَاوِيَةُ إِلَى قَيْسٍ، وَيَذْكُرُهُ اللهَ، وَيَقُولُ: عَلَى طَاعَةِ مَنْ تُقَاتِلُنِي؟ وَيَقُولُ: قَدْ بَايَعَنِي الَّذِي تُقَاتِلُ عَلَى طَاعَتِهِ، فَأَبَى قَيْسٌ أَنْ يُقِرَّ لَهُ، حَتَّى أَرْسَلَ مُعَاوِيَةُ بِسِجِلٍّ قَدْ خَتَمَ لَهُ فِي أَسْفَلِهِ، فَقَالَ: اكْتُبْ فِي هَذَا السِّجِلِّ، فَمَا كَتَبْتَ فَهُوَ لَكَ، فَقَالَ عَمْرٌو لِمُعَاوِيَةَ: لَا تُعْطِهِ هَذَا وَقَاتِلْهُ، فَقَالَ مُعَاوِيَةُ – وَكَانَ خَيْرَ الرَّجُلَيْنِ –: عَلَى رِسْلِكَ، يَا أَبَا عَبْدِ اللهِ، فَإِنَّا لَنْ نَخْلُصَ إِلَى قَتْلِ هَؤُلَاءِ حَتَّى يُقْتَلَ عَدَدُهُمْ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ، فَمَا خَيْرُ الْحَيَاةِ بَعْدَ ذَلِكَ؟ وَإِنِّي وَاللهِ لَا أُقَاتِلُهُ حَتَّى لَا أَجِدَ مِنْ ذَلِكَ بُدًّا، فَلَمَّا بَعَثَ إِلَيْهِ مُعَاوِيَةُ بِذَلِكَ السِّجِلِّ، اشْتَرَطَ قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ لِنَفْسِهِ، وَلِشِيعَةِ عَلِيٍّ الْأَمَانَ عَلَى مَا أَصَابُوا مِنَ الدِّمَاءِ، وَالْأَمْوَالِ، وَلَمْ يَسْأَلْ مُعَاوِيَةَ فِي ذَلِكَ مَالًا، فَأَعْطَاهُ مُعَاوِيَةُ مَا اشْتَرَطَ عَلَيْهِ، وَدَخَلَ قَيْسٌ وَمَنْ مَعَهُ فِي الْجَمَاعَةِ، وَكَانَ يُعَدُّ فِي الْعَرَبِ حَتَّى ثَارَتِ الْفِتْنَةُ الْأُولَى خَمْسَةٌ، يُقَالُ لَهُمْ ذَوُو رَأْيِ الْعَرَبِ وَمَكِيدَتِهِمْ، يُعَدُّ مِنْ قُرَيْشٍ مُعَاوِيَةُ، وَعَمْرٌو، وَيُعَدُّ مِنَ الْأَنْصَارِ قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ، وَيُعَدُّ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ عَبْدُ اللهِ بْنُ بُدَيْلِ بْنِ وَرْقَاءَ الْخُزَاعِيُّ، وَيُعَدُّ مِنْ ثَقِيفٍ الْمُغِيرَةُ بْنُ شُعْبَةَ، فَكَانَ مَعَ عَلِيٍّ مِنْهُمْ رَجُلَانِ: قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ وَعَبْدُ اللهِ بْنُ بُدَيْلٍ، وَكَانَ الْمُغِيرَةُ مُعْتَزِلًا بِالطَّائِفِ وَأَرْضِهَا، فَلَمَّا حَكَمَ الْحَكَمَانِ فَاجْتَمَعَا بِأَذْرُحَ وَافَاهُمَا الْمُغِيرَةُ بْنُ شُعْبَةَ، وَأَرْسَلَ الْحَكَمَانِ إِلَى عَبْدِ اللهِ بْنِ عُمَرَ، وَإِلَى عَبْدِ اللهِ بْنِ الزُّبَيْرِ، وَوَافَى رِجَالًا كَثِيرًا مِنْ قُرَيْشٍ، وَوَافَى مُعَاوِيَةُ بِأَهْلِ الشَّامِ، وَوَافَى أَبُو مُوسَى الْأَشْعَرِيُّ وَعَمْرُو بْنُ الْعَاصِ، وَهُمَا الْحَكَمَانِ، وَأَبَى عَلِيٌّ وَأَهْلُ الْعِرَاقِ أَنْ يُوَافُوا، فَقَالَ الْمُغِيرَةُ بْنُ شُعْبَةَ لِرِجَالٍ مِنْ ذَوِي رَأْيِ أَهْلِ قُرَيْشٍ: هَلْ تَرَوْنَ أَحَدًا يَقْدِرُ عَلَى أَنْ يَسْتَطِيعَ أَنْ يَعْلَمَ أَيَجْتَمِعُ هَذَانِ الْحَكَمَانِ أَمْ لَا؟ فَقَالُوا لَهُ: لَا نَرَى أَنَّ أَحَدًا يَعْلَمُ ذَلِكَ، قَالَ: فَوَاللهِ إِنِّي لَأَظُنُّنِي سَأَعْلَمُهُ مِنْهُمَا حِينَ أَخْلُوَ بِهِمَا فَأُرَاجِعَهُمَا، فَدَخَلَ عَلَى عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ فَبَدَأَ بِهِ، فَقَالَ: يَا أَبَا عَبْدِ اللهِ أَخْبِرْنِي عَمَّا أَسْأَلُكَ عَنْهُ، كَيْفَ تَرَانَا مَعْشَرَ الْمُعْتَزِلَةِ؟ فَإِنَّا قَدْ شَكَكْنَا فِي هَذَا الْأَمْرِ الَّذِي قَدْ تَبَيَّنَ لَكُمْ فِي هَذَا الْقِتَالِ، وَرَأَيْنَا نَسْتَأْنِيَ وَنَتَثَبَّتَ، حَتَّى تَجْتَمِعَ الْأُمَّةُ عَلَى رَجُلٍ، فَنَدْخُلَ فِي صَالِحِ مَا دَخَلَتْ فِيهِ الْأُمَّةُ، فَقَالَ عَمْرٌو: أَرَاكُمْ مَعْشَرَ الْمُعْتَزِلَةِ خَلْفَ الْأَبْرَارِ، وَمَعْشَرَ الْفُجَّارِ. فَانْصَرَفَ الْمُغِيرَةُ، وَلَمْ يَسْأَلْهُ عَنْ غَيْرِ ذَلِكَ، حَتَّى دَخَلَ عَلَى أَبِي مُوسَى الْأَشْعَرِيِّ، فَخَلَا بِهِ، فَقَالَ لَهُ نَحْوًا مِمَّا قَالَ لِعَمْرٍو، فَقَالَ أَبُو مُوسَى: أَرَاكُمْ أَثْبَتَ النَّاسِ رَأْيًا، وَأَرَى فِيكُمْ بَقِيَّةَ الْمُسْلِمِينَ، فَانْصَرَفَ فَلَمْ يَسْأَلْهُ عَنْ غَيْرِ ذَلِكَ، قَالَ: فَلَقِيَ أَصْحَابَهُ الَّذِينَ قَالَ لَهُمْ مَا قَالَ مِنْ ذَوِي رَأْيِ قُرَيْشٍ، قَالَ: أُقْسِمُ لَكُمْ، لَا يَجْتَمِعُ هَذَانِ عَلَى رَجُلٍ وَاحِدٍ، وَلَيَدْعُونَّ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا إِلَى رَأْيِهِ. فَلَمَّا اجْتَمَعَ الْحَكَمَانِ وَتَكَلَّمَا خَالِيَيْنِ، فَقَالَ عَمْرٌو: يَا أَبَا مُوسَى! أَرَأَيْتَ أَوَّلَ مَا نَقْضِي بِهِ فِي الْحَقِّ عَلَيْنَا أَنْ نَقْضِيَ لِأَهْلِ الْوَفَاءِ بِالْوَفَاءِ، وَلِأَهْلِ الْغَدْرِ بِالْغَدْرِ، فَقَالَ أَبُو مُوسَى: وَمَاذَاكَ؟ قَالَ: أَلَسْتَ تَعْلَمُ أَنَّ مُعَاوِيَةَ وَأَهْلَ الشَّامِ قَدْ وَافَوْا لِلْمَوْعِدِ الَّذِي وَاعَدْنَاهُمْ إِيَّاهُ؟ فَقَالَ: فَاكْتُبْهَا، فَكَتَبَهَا أَبُو مُوسَى، فَقَالَ عَمْرٌو: قَدْ أَخْلَصْتُ أَنَا وَأَنْتَ أَنْ نُسَمِّيَ رَجُلًا يَلِي أَمْرَ هَذِهِ الْأُمَّةِ، فَسَمِّ يَا أَبَا مُوسَى، فَإِنِّي أَقْدِرُ عَلَى أَنْ أُبَايِعَكَ عَلَى أَنْ تُبَايِعَنِي، فَقَالَ أَبُو مُوسَى: أُسَمِّي عَبْدَ اللهِ بْنَ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ – وَكَانَ عَبْدُ اللهِ بْنُ عُمَرَ فِيمَنْ اعْتَزَلَ – فَقَالَ عَمْرٌو: فَأَنَا أُسَمِّي لَكَ مُعَاوِيَةَ بْنَ أَبِي سُفْيَانَ، فَلَمْ يَبْرَحَا مِنْ مَجْلِسِهِمَا ذَلِكَ حَتَّى اخْتَلَفَا وَاسْتَبَّا، ثُمَّ خَرَجَا إِلَى النَّاسِ، فَقَالَ أَبُو مُوسَى: يَا أَيُّهَا النَّاسُ! إِنِّي قَدْ وَجَدْتُ مَثَلَ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ مَثَلَ الَّذِي قَالَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى: (وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِي آتَيْنَاهُ آيَاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا) حَتَّى بَلَغَ (لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ)، وَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ: يَا أَيُّهَا النَّاسُ! إِنِّي وَجَدْتُ مَثَلَ أَبِي مُوسَى مَثَلَ الَّذِي قَالَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى: (مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا) حَتَّى بَلَغَ (الظَّالِمِينَ)، ثُمَّ كَتَبَ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا بِالْمَثَلِ الَّذِي ضَرَبَ لِصَاحِبِهِ إِلَى الْأَمْصَارِ. قَالَ الزُّهْرِيُّ عَنْ سَالِمٍ عَنْ ابْنِ عُمَرَ، قَالَ مَعْمَرٌ: وَأَخْبَرَنِي ابْنُ طَاوُسٍ عَنْ عِكْرِمَةَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ ابْنِ عُمَرَ، قَالَ: فَقَامَ مُعَاوِيَةُ عَشِيَّةً، فَأَثْنَى عَلَى اللهِ بِمَا هُوَ أَهْلُهُ ثُمَّ قَالَ: أَمَّا بَعْدُ، فَمَنْ كَانَ مُتَكَلِّمًا فِي هَذَا الْأَمْرِ فَلْيُطْلِعْ لِي قَرْنَهُ، فَوَاللهِ لَا يَطْلُعُ فِيهِ أَحَدٌ إِلَّا كُنْتُ أَحَقَّ بِهِ مِنْهُ وَمِنْ أَبِيهِ – قَالَ: يُعَرِّضُ بِعَبْدِ اللهِ بْنِ عُمَرَ – قَالَ عَبْدُ اللهِ بْنُ عُمَرَ: فَأَطْلَقْتُ حَبْوَتِي، فَأَرَدْتُ أَنْ أَقُومَ إِلَيْهِ، فَأَقُولَ: يَتَكَلَّمُ فِيهِ رِجَالٌ قَاتَلُوكَ وَأَبَاكَ عَلَى الْإِسْلَامِ، ثُمَّ خَشِيتُ أَنْ أَقُولَ كَلِمَةً تُفَرِّقُ بَيْنَ الْجَمْعِ، وَتُسْفَكُ فِيهَا الدِّمَاءُ، وَأَحْمِلَ فِيهَا عَلَى غَيْرِ رَأْيٍ، فَكَانَ مَا وَعَدَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فِي الْجِنَانِ أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْ ذَلِكَ، قَالَ: فَلَمَّا انْطَلَقْتُ إِلَى مَنْزِلِي أَتَانِي حَبِيبُ بْنُ مَسْلَمَةَ، فَقَالَ: مَا الَّذِي مَنَعَكَ أَنْ تَتَكَلَّمَ حِينَ سَمِعْتَ الرَّجُلَ يَتَكَلَّمُ؟ فَقُلْتُ لَهُ: لَقَدْ أَرَدْتُ ذَلِكَ، ثُمَّ خَشِيتُ أَنْ أَقُولَ كَلِمَةً تُفَرِّقُ بَيْنَ الْجَمْعِ، وَتُسْفَكُ فِيهَا الدِّمَاءُ، وَأَحْمِلَ فِيهَا عَلَى غَيْرِ رَأْيٍ، فَكَانَ مَا وَعَدَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فِي الْجِنَانِ أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْ ذَلِكَ كُلِّهِ، فَقَالَ حَبِيبُ بْنُ مَسْلَمَةَ لِعَبْدِ اللهِ بْنِ عُمَرَ: فِدَاكَ أَبِي وَأُمِّي، فَإِنَّكَ عَصَمْتَ، وَحُفِظْتَ مِمَّا حَفَّتْ عِرَتُهُ.

Abdurrezzâk, ona Ma‘mer, Zuhrî şöyle demiştir: "Rasulullah (sav) hicret ettikten ve Habeşistan’da bulunan Müslümanlar da (Medine’ye) geldikten sonra, Şam tarafına, Kelb, Belkîn, Gassân ve Şam sınırındaki Arap kâfirleri üzerine, iki birlik (seriyye) gönderdi. Rasulullah (sav) bu birliklerden birine, Kureyş’in Fihr kolundan olan Ebu Ubeyde b. Cerrâh’ı, diğerine ise Amr b. el-Âs’ı kumandan tayin etti. Ebu Ubeyde’nin birliğine Ebu Bekir ile Ömer de katıldı. İki birliğin hareket vakti gelince Rasulullah (sav) Ebu Ubeyde ile Amr b. Âs’ı çağırdı ve onlara 'Birbirinize karşı gelmeyin' buyurdu. Medine’den ayrıldıklarında Ebu Ubeyde, Amr’a 'Rasûlullah (sav) bize birbirimize karşı gelmememizi emretti. Ya sen bana itaat edersin ya da ben sana itaat ederim' dedi. Amr 'Sen bana itaat et' deyince, Ebu Ubeyde ona itaat etti. Böylece Amr, her iki birliğin de kumandanı oldu. Buna Ömer b. Hattâb çok üzüldü ve Ebu Ubeyde’ye 'İbn Nâbiga’ya (Amr b. el-Âs’a) itaat edip, onu kendi üzerine, Ebu Bekir’in ve hepimizin üzerine mi emir tayin ediyorsun? Bu nasıl bir görüştür?' dedi. Ebu Ubeyde ise 'Ey kardeşimin oğlu! Rasulullah (sav) ikimize, birbirimize karşı gelmememizi emretti. Ona itaat etmezsem Rasulullah’a (sav) karşı gelmiş olurum diye korktum' cevabını verdi. Ebu Ubeyde bu durumu Rasulullah’a (sav) da arz etti. Rasulullah (sav) 'Ben, bu görevi size verirken muhacirleri önceleyerek verdim; onların bulunduğu bir yerde, sonradan gelenleri üzerlerine emir tayin etmem' buyurdu. Bu seferin adı Zâtü’s-Selâsil idi. O gün Araplardan çok sayıda kişi esir alınmış ve ganimet olarak esirler elde edilmişti." "Bundan sonra Rasulullah (sav) genç yaşta bir delikanlı olan Usame b. Zeyd’i komutan tayin etti. Onun birliğine Ömer b. Hattâb ve Zübeyir b. Avvâm da katıldı. Ancak Rasulullah (sav), bu birlik hedefe ulaşmadan vefat etti. Bunun üzerine Ebu Bekir Sıddîk, Rasulullah’ın (sav) vefatından sonra bu birliği (aynı komutanla) yola çıkardı. Daha sonra Ebu Bekir, Rasulullah’ın (sav) vefatından sonra halife olduğunda Şam’a üç ayrı ordu gönderdi. Hâlid b. Sa'îd’i bir birliğin başına, Amr b. el-Âs’ı bir birliğin başına, Şürahbîl b. Hasene’yi de bir birliğin başına kumandan tayin etti. Ayrıca Hâlid b. Velîd’i de Irak tarafına bir birliğin başında gönderdi. Bu esnada Ömer, Ebu Bekir’e sürekli telkinde bulunarak, Hâlid b. Sa'îd’in yerine, onun ordusunun başına Yezîd b. Ebu Süfyân’ı tayin etmesini sağladı. Bunun sebebi, Ömer’in, Hâlid b. Sa‘îd’e Yemen’den Rasûlullah’ın (sav) vefatından sonra dönüşünde duyduğu bir kırgınlıktı. Hz. Ali, Hâlid b. Sa‘îd ile karşılaşınca ona 'Ey Abdümenâf oğulları! İşlerinize (yönetiminize) tamamen hâkim mi oldunuz?' dedi. Ebu Bekir bu sözü önemsemedi, fakat Ömer, bu sözü dikkate alarak Hâlid’in görevden alınmasını destekledi. Ömer, Ebû Bekir’e 'Sen, (Hâlid'i) tilkilerin (hilekârların) başına idareci olarak bırakıyorsun' dedi. Bunun üzerine Ebu Bekir, Hâlid b. Sa‘îd’i görevden alarak yerine Yezîd b. Ebu Süfyân’ı tayin etti. Yezîd, Şam’a vardığında (Zî’l-Merve denilen yerde) ordusunun başına geçti. Bu sırada Ebu Bekir, Hâlid b. Velîd’e yazı göndererek ordusuyla birlikte Şam’a hareket etmesini emretti. Hâlid de bu emri yerine getirdi. Böylece Ebu Bekir’in vefatına kadar Şam, dört ayrı kumandanın idaresinde kaldı." "Hz. Ömer halife olduğunda Hâlid b. Velîd’i görevden aldı ve yerine Ebu Ubeyde b. Cerrâh’ı tayin etti. Sonra el-Câbiye’ye geldiğinde Şürahbîl b. Hasene’yi de görevden alarak askerlerinin üç komutan arasında dağılmasını emretti. Bunun üzerine Şürahbîl b. Hasene 'Ey mü’minlerin emîri! Ben acizlik mi gösterdim yoksa ihanet mi ettim?' dedi. Ömer 'Ne acizlik gösterdin ne de ihanet ettin' dedi. Şürahbîl 'O hâlde neden beni görevden aldın?' diye sordu. Ömer 'Seni emir tayin etmekten çekindim, çünkü senden daha güçlü birini buldum' cevabını verdi. Şürahbîl 'O hâlde beni mazur gör, ey Müminlerin Emîri' dedi. Ömer 'Seni mazur göreceğim; eğer başka türlü bilseydim böyle yapmazdım' dedi. Böylece Ömer kalktı ve Şürahbîl’i mazur gördü. Ardından Amr b. Âs’a Mısır’a gitmesini emretti. Böylece Şam’da iki vali kaldı: Ebu Ubeyde b. Cerrâh ve Yezîd b. Ebu Süfyân. Sonra Ebu Ubeyde b. Cerrâh vefat edince, yerine Hâlid (b. Velîd) ve amcasının oğlu İyâz b. Ganm geçti. Ömer de bunu onayladı. Ömer'e 'son derece cömert olan ve isteyeni geri çevirmeyen İyâz b. Ganm’ı, nasıl görevde bırakıyorsun? Halbuki sen Hâlid b. Velîd’i, senin iznin olmadan mal dağıttığı için görevden almıştın' denildi. Ömer 'Bu, İyâz’ın kendi malı hususundaki tabiatıdır. Malı kendisine ulaşıncaya kadar böyle davranır. Bununla beraber, Ebu Ubeyde b. Cerrâh’ın verdiği bir kararı değiştirmeyi uygun görmem' dedi. Daha sonra Yezîd b. Ebu Süfyân vefat etti. Ömer yerine Muâviye’yi tayin etti. Ardından bu haberi Ebu Süfyân’a iletti ve 'Ey Ebû Süfyân, Yezîd’in (ölümünü) Allah’tan ecir bekleyerek karşıla' dedi. Ebu Süfyân 'Allah ona rahmet etsin. Peki, yerine kimi tayin ettin?' diye sordu. Ömer 'Muâviye’yi' dedi. Bunun üzerine Ebu Süfyân 'Akrabalık bağını gözetmiş oldun' dedi. Sonra İyâz b. Ğanm vefat etti. Onun yerine Umeyr b. Sa‘d el-Ensârî tayin edildi. Böylece Şam bölgesi, Umeyr öldürülene kadar Muâviye ile Umeyr’in idaresinde kaldı." "Osman b. Affân halife olunca, Umeyr’i görevden aldı ve Şam’ı Muâviye’ye bıraktı. Kûfe valiliğinden Muğîre b. Şu‘be’yi azlederek yerine Sa'd b. Ebî Vakkâs’ı tayin etti. Mısır valiliğinden Amr b. Âs’ı azlederek yerine Abdullah b. Sa‘d b. Ebu Serh’i tayin etti. Basra valiliğinden Ebu Mûsâ el-Eş‘arî’yi görevden alıp yerine Abdullah b. Âmir b. Kurayz’ı getirdi. Sonra Sa'd b. Ebu Vakkâs’ı da Kûfe’den azledip yerine Velîd b. Ukbe’yi tayin etti. Ancak Velîd hakkında şahitlik yapıldı (suç sabit görüldü), bunun üzerine ona had cezası uygulandı ve görevden alındı. Yerine Saîd b. Âs tayin edildi. Ardından halk arasında sözler dolaşmaya başladı ve fitneye bulaştılar. Saîd b. Âs hacca gitti, dönüşünde Uzayb denilen yerde Iraklı süvarilerle karşılaştı; onu oradan geri çevirdiler. Mısırlılar, valileri Abdullah b. Sa'd b. Ebu Serh’i görevden uzaklaştırdılar. Basralılar ise Abdullah b. Âmir b. Kurayz’ı görevinde bıraktılar. Bu durum, fitnenin ilk başlangıcı oldu. Nihayet Osman (Allah ona rahmet etsin) öldürülünce, halk Ali b. Ebu Tâlib’e biat etti. Ali, Talha ve Zübeyr’e haber göndererek 'İsterseniz bana biat edin, isterseniz sizden birinize biat edeyim' dedi. Onlar 'Hayır, sana biat ederiz' dediler; ancak ardından Mekke’ye kaçtılar. Mekke’de Peygamber’in (sav) hanımı Âişe de bulunuyordu. Onlarla aynı görüşte oldu ve onları destekledi. Bunun üzerine Kureyş’ten birçok kişi onlara uydu. Böylece Basra’ya yöneldiler. Amaçları, Osman’ın kanının intikamını almaktı. Onlarla birlikte Abdurrahman b. Ebu Bekir, Abdurrahman b. Attâb b. Esîd, Abdullah b. Hâris b. Hişâm, Abdullah b. Zübeyir, Mervân b. Hakem, ve Kureyş’ten başka kişiler de vardı. Basra halkıyla konuştular, Osman’ın haksız yere öldürüldüğünü anlattılar, Osman hakkında daha önce ileri gittikleri konularda tevbe ettiklerini söylediler. Bunun üzerine Basra halkının çoğu onlara itaat etti. Ahnef b. Kays kabilesi Temîm ile birlikte tarafsız kaldı. Abdulkays kabilesi ise büyük çoğunlukla Ali b. Ebu Tâlib’e katıldı." "Âişe, o gün “Asker” adında bir deveye bindi. Devesinin üzerinde, hücre biçimindeki sığır derileriyle kaplanmış hevdeci içinde 'Benim maksadım, burada durarak insanlar arasında savaşın çıkmasına engel olmaktır. Aralarında savaş olacağını sanmamıştım. Eğer bunu bilseydim, asla bu noktada durmazdım' dedi. Fakat insanlar onun sözünü dinleyip ve ona kulak asmadılar ve savaş başladı. O gün Kureyş’ten yetmiş kişi öldürüldü. Bunların her biri, Âişe’nin devesinin yularını tutuyor, bu hâlde iken öldürülüyordu. Sonra hevdec taşınarak civardaki evlerden birine götürüldü. Mervân ağır şekilde yaralandı. Talha b. Ubeydullah o gün öldürüldü. Zübeyir ise daha sonra Vâdî’s-Sibâ‘ denilen yerde öldürüldü. Âişe ile Mervân, geride kalan Kureyşlilerle birlikte Medine’ye döndüler. Âişe oradan Mekke’ye geçti. Medine’de Mervân ile Esved b. Eb Buhturî hâkimiyet sağladı. Bu sırada Ali ile Muâviye arasında savaş alevlendi. İki tarafın birlikleri, hem Medine’ye hem de hac için Mekke’ye gelirdi. Kim önce gelirse, o yıl hac mevsiminde insanların emîri olurdu. Bunun üzerine Peygamber’in (sav) hanımı Ümmü Habîbe, diğer hanımı Ümmü Seleme’ye haber göndererek şöyle 'Gel, Ali ile Muâviye’ye mektup yazalım, bu insanları korkutan birlikleri geri çağırsınlar ki ümmet iki taraftan birinde birleşsin' dedi. Ümmü Habîbe 'Senin adına Muâviye’yi ben hallederim' dedi. Ümmü Seleme de 'Senin adına Ali’yi ben hallederim' dedi. Her biri, kendi tarafındaki kişiye mektup yazdı ve Kureyş ile Ensâr’dan oluşan bir heyet gönderdi. Muâviye, Ümmü Habîbe’nin isteğini kabul etti. Ali de Ümmü Seleme’nin isteğini yerine getirmek istedi, fakat oğlu Hasan b. Ali buna engel oldu. Böylece her iki tarafın birlikleri ve valileri, Medine ile Mekke’ye gidip gelmeye devam etti. Bu durum Ali (Allah ona rahmet etsin) öldürülene kadar sürdü. Sonrasında insanlar Muâviye üzerinde birleşti." "Mısır, Ali b. Ebu Tâlib’in hâkimiyetindeydi. Ali, Mısır’a Kays b. Saʿd b. Ubâde el-Ensârî’yi vali olarak atamıştı. (Kays’ın babası) Saʿd b. Ubâde, Bedir günü ve başka günlerde Rasulullah (sav) ile birlikte Ensâr’ın sancağını taşıyan kişiydi. Kays ise insanların en basiretli olanlarından sayılırdı, ancak fitne döneminde durum, onu da bazı zor tercihlere sürüklemişti. Bu sırada Muâviye ve Amr b. Âs, Kays’ı Mısır’dan çıkarmak için uğraşıyor ve Mısır üzerinde hâkimiyet kurmak istiyorlardı. Fakat Kays, zekâsı ve siyasî kurnazlığıyla onlara karşı koymuş, bu yüzden ne Muâviye ne de Amr Mısır’ı ele geçirebilmişti. Nihayet Muâviye, Ali’nin yanında bulunan Kays’ı kendi tarafına çekmek için bir hile düşündü." "Muâviye der ki: Kays bana karşı koyarken, Şam halkına 'Kays’a sövmeyin, onu benimle savaşmaya çağırmayın. Çünkü o bizim taraftarımızdır; mektupları bize gelir, bize nasihat eder. Gözünüzle görmüyor musunuz, yanında bulunan kardeşleriniz olan Haribtâ halkına nasıl davranıyor? Onlara maaşlarını ve erzaklarını veriyor, yollarını güvene alıyor, gelen misafire ikram ediyor. Böyle birine, bizimle dostluğu hususunda kuşku beslemek doğru olmaz' dedim. Muâviye der ki: Ben bu sözleri hem Şam halkına söylüyor hem de Irak’taki taraftarlarına mektuplar yazarak yayıyordum. Bu durum, Iraklı casuslar vasıtasıyla Ali’ye ulaştı. Haberi ona, Abdullah b. Cafer ile Muhammed b. Ebu Bekir getirdi. Bunun üzerine Ali, Kays’tan şüphelendi ve ona mektup yazarak Haribtâ halkıyla savaşmasını emretti. O gün Haribtâ halkı on bin kişiydi. Kays, Ali’ye 'Bunlar Mısır’ın ileri gelenleri, şerefli kişileridir. Ben onları yollarının güvenli olacağına ikna ettim, maaşlarını ve erzaklarını veriyorum. Onların gönüllerinin Muâviye’den yana olduğunu biliyorum. Bugün onlarla savaşmak, hem senin hem de benim için daha büyük bir felaket olur. Eğer bana karşı savaşmak isteseler, karşımızda aslanlar gibi çarpışırlar. İçlerinde Busr b. Ertât, Mesleme b. Muhalled ve Muâviye b. Hudeyc el-Havlânî gibi adamlar var. Beni kendi görüşümle baş başa bırak. Ben onların hâlini idare etmeyi biliyorum' diye cevap gönderdi. Fakat Ali, Kays’ın bu talebini kabul etmedi ve onlarla savaşmasını emretti. Kays ise savaşmayı reddederek 'Eğer bana güvenmiyorsan, beni görevden al ve yerime başkasını gönder' diye yazdı. Bunun üzerine Ali, Mısır’a Mâlik el-Eşter’i vali tayin etti. Mâlik, Kalzûm’a vardığında orada bal ile karıştırılmış bir içecek içti. Bu içecek zehirliydi ve onun ölmesine sebep oldu. Bu haber, Muâviye ile Amr b. Âs’a ulaştığında Amr 'Allah’ın baldan oluşan orduları vardır' dedi. Ali, Mâlik el-Eşter’in vefatını öğrenince Mısır’a Muhammed b. Ebu Bekir’i vali tayin etti. Kays b. Saʿd, yeni vali Muhammed’i karşıladı ve onunla özel olarak konuşup 'Sen, savaşta basireti olmayan birinin (Ali’nin) yanından geliyorsun. Sizin, beni görevden almanız, size nasihat etmeme engel olmaz. Ben işlerinize vâkıfım. Sana, Muâviye ve Amr b. Âs’a karşı uyguladığım hileyi anlatacağım; bunu uygula. Başka bir yolla onları alt etmeye çalışırsan helâk olursun' dedi ve Kays, ona uyguladığı siyaseti ayrıntılarıyla anlattı. Ancak Muhammed b. Ebu Bekir, Kays’ın tavsiyelerine aykırı davrandı ve her işte ona muhalefet etti. Mısır’a varınca Kays, Medine’ye doğru yola çıktı. Orada Mervân ve Esved b. Ebu Buhturî onu korkuttular. Bunu üzerine o yakalanıp öldürülmekten çekindiği için devesine binerek Ali’nin yanına gitti. Bunu öğrenen Muâviye, Mervân ile Esved’e öfkeli mektup yazarak 'Siz, Ali’ye Kays b. Saʿd’ı, onun görüşünü ve hilesini göndermiş oldunuz. Vallahi sekiz bin savaşçı göndermiş olsaydınız bile, Kays’ı ona göndermeniz kadar bana ağır gelmezdi' dedi. Kays, Ali’nin yanına varınca onlara Muhammed b. Ebu Bekir’in öldürüldüğü haberi ulaştı. Ali, o zaman anladı ki Kays, Mısır’da büyük fitneleri ustaca idare etmişti. Ali’nin ve Kays’ı görevden almaya teşvik edenlerin siyaseti, Kays’ın siyasetinden çok daha zayıf kalmıştı. Bundan sonra Ali, Kays’ın bütün görüşlerini kabul etti ve onu Irak halkının öncü birliklerinin başına, Azerbaycan ve çevresine, “Şurta el-Hamsîn” (özel harekat birliği) üzerine komutan olarak tayin etti. Kays’ın komutasında kırk bin kişi, Ali’ye ölümüne biat etmişti. Kays, Ali öldürülünceye kadar, bu sınırı korumaya devam etti." "Irak halkı, Hasan b. Ali’yi hilâfete getirdi. Hasan, savaşmak istemiyordu. Amacı sadece Muâviye’den kendi lehine olabildiğince tavizler almak, sonra da topluluğa (cemaat) katılıp biat etmekti. Hasan, Kays b. Sa‘d’ın bu düşüncesine katılmayacağını anlayınca onu görevden aldı ve yerine Ubeydullah b. Abbâs’ı tayin etti. Ubeydullah, Hasan’ın kendi lehine ne almak istediğini anlayınca, Muâviye’ye yazıp güvence (eman) talep etti ve elde ettiği mallar konusunda kendi lehine şartlar ileri sürdü. Muâviye bu şartları kabul etti ve ona, çok sayıda süvariyle birlikte İbn Âmir’i gönderdi. Ubeydullah gece vakti onlara katıldı, komutansız kalan askerlerini ise geride bıraktı. Bu askerlerin başında Kays b. Sa'd bulunuyordu. Elli kişilik seçkin muhafız birliği (Şurṭatü’l-Ḫamsîn), Kays b. Sa'd’ı kumandan tayin etti. Onlar, Ali taraftarları (Şîa) ve ona tabi olanlar için, canları, malları hususunda ve fitne sırasında elde ettikleri konularda güvence şartı kabul edilinceye kadar Muâviye ve Amr b. Âs ile savaşmak üzere and içtiler. Muâviye, Ubeydullah ve Hasan ile işini bitirdikten sonra, elinde kırk bin kişi bulunan ve kendisi açısından en mühim kişi saydığı bu adamı (Kays) kendi tarafına çekmek için hileye başvurdu. Muâviye, Amr ve Şam halkı, Kays’ın kuvvetleri karşısında kırk gece konakladı. Muâviye ona sürekli elçi gönderiyor, Allah’ı hatırlatıyor ve 'Kime itaat için bana karşı savaşıyorsun? İtaatine savaş açtığın kişi bana biat etti' diyordu. Kays ise bunu kabul etmiyordu. Nihayet Muâviye, alt kısmı mühürlü boş bir sahife göndererek, 'Bu sahifeye ne yazarsan senindir' dedi. Amr, Muâviye’ye 'Bunu ona verme, onunla savaş' dedi. Fakat Muâviye – iki kişiden daha hayırlısı olarak – 'Acele etme ey Ebu Abdullah! Biz bu adamları öldüremeyiz, ama onların sayısınca Şamlı öldürülür. Böyle bir hayattan ne hayır gelir? Vallahi, mecbur kalmadıkça onunla savaşmam' dedi. Sahife gelince, Kays b. Sa'd, kendisi ve Ali taraftarları için can ve mal güvenliği şartını ileri sürdü. Fitne esnasında işledikleri fiillerden dolayı da güvence istedi. Bu şartlarda Muâviye’den herhangi bir mal talep etmedi. Muâviye şartı kabul etti; Kays ve beraberindekiler topluluğa (cemaat) katıldılar." "Araplar içinde, ilk fitne çıkıncaya kadar, “Arapların dahileri” diye anılan beş kişi vardı. Kureyş’ten Muâviye ve Amr b. Âs; Ensar’dan Kays b. Sa'd; Muhâcirlerden Abdullah b. Budeyl b. Verka el-Huzâî; Sakîf kabilesinden Muğîre b. Şu‘be. Bunlardan Ali’nin yanında iki kişi vardı: Kays b. Sa‘d ve Abdullah b. Budeyl. Muğîre ise Tâif ve çevresinde tarafsız kalmıştı. Hakemler hüküm verdikten sonra, Ezruh’ta bir araya geldiler, Muğîre b. Şu‘be de onlara katıldı. Hakemler, Abdullah b. Ömer ve Abdullah b. Zübeyir’e elçi gönderdiler. Pek çok Kureyşli, Muâviye Şam halkıyla, Ebu Mûsâ el-Eş‘arî ve Amr b. Âs ise hakem olarak orada hazır bulundu. Ali ve Iraklılar ise gelmeyi reddettiler. Muğîre b. Şu'be, Kureyş’in ileri gelenlerinden bazılarına şöyle 'Sizce, bu iki hakemin anlaşıp anlaşamayacağını öğrenebilecek bir kimse var mı?' Onlar 'Bunu kimsenin bilebileceğini sanmıyoruz' dediler. Muğîre ise 'Vallahi, ben onların yanına girip baş başa konuştuğumda, geri dönüşlerinden bunu anlayabileceğimi düşünüyorum' dedi. Önce Amr b. Âs’ın yanına girdi ve 'Ey Ebu Abdullah! Sana soracağım konuda beni bilgilendir. Biz, bu savaş meselesinde size açık hâle gelen hususta tereddüde düştük ve acele etmeyip beklemeyi, ümmet bir kişi etrafında birleştiğinde de ümmetin girdiği hayırlı şeye girmeyi uygun gördük. Biz tarafsızlar hakkında ne düşünüyorsun?' dedi. Amr b. Âs 'Ben sizi, tarafsızlar olarak, hem iyilerin hem de kötülerin arkasında görüyorum' dedi. Muğîre, ona başka bir şey sormadan ayrıldı ve Ebu Mûsâ el-Eş‘arî’nin yanına girdi. Onunla baş başa kaldı ve Amr’a söylediğine benzer sözler söyledi. Ebu Mûsâ ona 'Ben sizi insanların en sağlam görüşlüsü olarak görüyorum. Ayrıca sizde Müslümanların geriye kalan en hayırlı kesimini görüyorum' dedi. Muğîre ondan başka bir şey sormadan ayrıldı. Sonra Kureyş’in ileri gelenlerinden olup da daha önce onlara bu mesele hakkında konuştuğu arkadaşlarının yanına geldi ve 'Size yeminle söylüyorum ki, bu iki kişi (hakemler) tek bir adam üzerinde birleşmeyecek; her biri kendi görüşüne çağıracaktır' dedi." "Hakemler bir araya gelip baş başa konuştuklarında Amr b. Âs, Ebu Mûsâ’ya 'Ey Ebu Mûsâ! Sence bizim ilk olarak hakkı gözeterek hüküm vermemiz gereken şey, vefalı olana vefa, hain olana da misliyle mukabele etmek değil midir?' dedi. Ebu Mûsâ 'Bu nedir?' diye sordu. Amr 'Muâviye ve Şamlıların, onlara verdiğimiz randevuya vefalı olarak geldiklerini bilmiyor musun?' dedi. Ebu Mûsâ 'Yaz bunu' dedi ve yazdı. Bunun üzerine Amr 'Benimle senin samimiyetle karar verdiğimiz husus, bu ümmetin işini yürütecek birini belirlemektir. Sen bir isim söyle ey Ebu Mûsâ! Zira ben de sana, biat etmen karşılığında sana biat edebilirim' dedi. Ebu Mûsâ 'Ben, bu görevi, (tarafsız kalanlardan olan) Abdullah b. Ömer b. el-Hattâb’a veriyorum' dedi. Amr ise 'Ben de sana Muâviye b. Ebu Süfyân’ı öneriyorum' dedi. Böylece ikisi o meclisten ayrılmadan önce anlaşmazlığa düştüler ve birbirlerine ağır sözler söylediler. Sonra halka çıktılar. Ebu Mûsâ şöyle dedi: Ey insanlar! Ben, Amr b. Âs’ın durumunu, Allah Teâlâ’nın 'Biz ona ayetlerimizi vermiştik. Fakat o, gurura kapılarak, ayetlerimizden sıyrılıp çıktı. Böylece şeytan onu kandırıp peşine taktı. Sonunda yolunu yitirip azgın sapıklardan biri hâline geldi. Eğer dileseydik, onu ayetlerimiz sâyesinde yüceltirdik; fakat o dünyaya saplandı ve nefsinin isteklerine uydu. Onun hâli, köpeğin hâline benzer ki, üzerine varıp kovalasan da dilini çıkarır solur, kendi hâline bıraksan da solur. İşte ayetlerimizi yalanlayan bir toplumun hâli böyledir. Sen kendilerine bu kıssayı anlat, belki üzerinde düşünürler' [A'raf, 7/175] ayetinde anlattığı kimseye benzettim. Amr b. Âs ise şöyle dedi: Ey insanlar! Ben de Ebu Mûsâ’nın durumunu, Allah Teâlâ’nın 'Tevrat’ın hükümlerini uygulamakla yükümlü tutulan, fakat bu yükümlülüğü yerine getirmeyenlerin hâli, ciltlerle kitap taşıyan eşeğe benzer. Allah’ın âyetlerini yalanlayan topluluğun hâli ne kötüdür! Allah zâlimler topluluğunu doğru yola erdirmez.' [Cuma, 62/5] ayetinde buyurduğu kimseye benzettim. Bunun ardından her biri, diğerine dair bu benzetmeyi, çeşitli şehirlere mektup olarak gönderdi." Ez-Zuhrî, ona Sâlim, ona da Abdullah b. Ömer; (T) Ma‘mer der ki: Bana İbn Tâvûs, ona İkrime b. Hâlid, ona da Abdullah b. Ömer şöyle demiştir: "Muâviye bir akşam kalktı, Allah’a O’na yaraşır şekilde hamd etti, sonra 'Bundan sonra… Bu meselede söz söyleyecek olan varsa, karşıma çıksın. Vallahi, bu hususta söz söylemeye kalkacak hiç kimse yoktur ki, ben ondan ve babasından daha hak sahibi olmayayım' dedi. -Muâviye bunu söylerken Abdullah b. Ömer’e imada bulunuyordu.- Abdullah b. Ömer der ki: İstedim ki ben bağdaş oturuşumu bozarak kalkıp ona 'Bu hususta, seni ve babanı İslâm uğruna savaşmış adamlar konuşacak' diyeyim, ama bir söz söyleyip cemaatin arasına fitne sokmaktan, kan dökülmesine sebep olmaktan ve yanlış bir görüşle hareket etmekten korktum. Allah Teâlâ’nın cennette verdiği vaat, bana bunların hepsinden daha sevimli geldi. Eve döndüğümde bana Habîb b. Mesleme geldi ve bana 'Adamın konuştuğunu duyduğunda, senin de konuşmanı engelleyen şey neydi?' dedi. Ben de 'Bunu yapmak istedim, ama bir söz söyleyip cemaatin arasına fitne sokmaktan, kan dökülmesine sebep olmaktan ve yanlış bir görüşle hareket etmekten korktum. Allah Teâlâ’nın cennette verdiği vaat, bana bütün bunlardan daha sevimli geldi' dedim. Habîb b. Mesleme, Abdullah b. Ömer’e 'Anam babam sana feda olsun! Sen, korunmuş ve fitneye sebep olacak şeylerden uzak tutulmuş oldun' dedi."

• Abdürrezzak b. Hemmam Musannef Meğâzî 9770, 5/452

عَبدُ الرَّزَّاقِ، عَنْ مَعْمَرٍ، عَنِ الزُّهْرِيِّ، قَالَ: ثُمَّ إِنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بَعْدَمَا هَاجَرَ، وَجَاءَ الَّذِينَ كَانُوا بِأَرْضِ الحَبَشَةِ، بَعَثَ بَعْثَيْنِ قِبَلَ الشَّامِ، إِلَى كَلْبٍ وَبَلْقِين، وَغَسَّانَ وَكُفَّارِ العَرَبِ الَّذِينَ فِي مَشَارِفِ الشَّامِ. فَأَمَّرَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَلَى أَحَدِ البَعْثَيْنِ أَبَا عُبَيْدَةَ بْنَ الجَرَّاحِ، وَهُوَ أَحَدُ بَنِي فِهْرٍ، وَأَمَّرَ عَلَى البَعْثِ الآخَرِ عَمْرَو بْنَ العَاصِ. فَانتَدَبَ فِي بَعْثِ أَبِي عُبَيْدَةَ أَبُو بَكْرٍ وَعُمَرُ. فَلَمَّا كَانَ عِندَ خُرُوجِ البَعْثَيْنِ، دَعَا رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ أَبَا عُبَيْدَةَ بْنَ الجَرَّاحِ وَعَمْرَو بْنَ العَاصِ، فَقَالَ لَهُمَا: لَا تَعَاصَيَا. فَلَمَّا فَصَلَا عَنِ المَدِينَةِ، جَاءَ أَبُو عُبَيْدَةَ، فَقَالَ لِعَمْرِو بْنِ العَاصِ: إِنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَهِدَ إِلَيْنَا أَنْ لَا نَتَعَاصَى، فَإِمَّا أَنْ تُطِيعَنِي وَإِمَّا أَنْ أُطِيعَكَ. فَقَالَ عَمْرُو بْنُ العَاصِ: بَلْ أَطِعْنِي. فَأَطَاعَهُ أَبُو عُبَيْدَةَ، فَكَانَ عَمْرُو أَمِيرَ البَعْثَيْنِ كِلَيْهِمَا. فَوَجَدَ مِنْ ذَلِكَ عُمَرُ بْنُ الخَطَّابِ وَجْدًا شَدِيدًا، فَكَلَّمَ أَبَا عُبَيْدَةَ، فَقَالَ: أَتُطِيعُ ابْنَ النَّابِغَةِ، وَتُؤَمِّرُهُ عَلَى نَفْسِكَ، وَعَلَى أَبِي بَكْرٍ، وَعَلَيْنَا؟ مَا هَذَا الرَّأْيُ؟ فَقَالَ أَبُو عُبَيْدَةَ لِعُمَرَ بْنِ الخَطَّابِ: ابْنَ أُمَّ، إِنَّ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ عَهِدَ إِلَيَّ وَإِلَيْهِ أَنْ لَا نَتَعَاصَى، فَخَشِيتُ إِنْ لَمْ أُطِعْهُ أَنْ أَعْصِيَ رَسُولَ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ. وَشَكَا إِلَيْهِ ذَلِكَ، فَقَالَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ: مَا أَنَا بِمُؤَمِّرِهَا عَلَيْكُمْ إِلَّا بَعْدَكُمْ – يُرِيدُ المُهَاجِرِينَ –. وَكَانَتْ تِلْكَ الغَزْوَةُ تُسَمَّى ذَاتَ السَّلَاسِلِ، أُسِرَ فِيهَا نَاسٌ كَثِيرٌ مِنَ العَرَبِ، وَسُبُوا. ثُمَّ أَمَرَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ بَعْدَ ذَلِكَ أُسَامَةَ بْنَ زَيْدٍ، وَهُوَ غُلَامٌ شَابٌّ، فَانتَدَبَ فِي بَعْثِهِ عُمَرُ بْنُ الخَطَّابِ، وَالزُّبَيْرُ بْنُ العَوَّامِ، فَتُوُفِّيَ رَسُولُ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ قَبْلَ أَنْ يَصِلَ ذَلِكَ البَعْثُ، فَأَنْفَذَهُ أَبُو بَكْرٍ الصِّدِّيقُ بَعْدَ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ. ثُمَّ بَعَثَ أَبُو بَكْرٍ حِينَ وَلِيَ الأَمْرَ بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ ثَلَاثَةَ أُمَرَاءَ إِلَى الشَّامِ: وَأَمَرَ خَالِدَ بْنَ سَعِيدٍ عَلَى جُنْدٍ، وَأَمَرَ عَمْرَو بْنَ العَاصِ عَلَى جُنْدٍ، وَأَمَرَ شُرَحْبِيلَ بْنَ حَسَنَةَ عَلَى جُنْدٍ، وَبَعَثَ خَالِدَ بْنَ الوَلِيدِ عَلَى جُنْدٍ قِبَلَ العِرَاقِ. ثُمَّ إِنَّ عُمَرَ كَلَّمَ أَبَا بَكْرٍ، فَلَمْ يَزَلْ يُكَلِّمُهُ حَتَّى أَمَرَ يَزِيدَ بْنَ أَبِي سُفْيَانَ عَلَى خَالِدِ بْنِ سَعِيدٍ وَجُنْدِهِ، وَذَلِكَ مِنْ مُوجِدَةٍ وَجَدَهَا عُمَرُ بْنُ الخَطَّابِ عَلَى خَالِدِ بْنِ سَعِيدٍ، حِينَ قَدِمَ مِنَ اليَمَنِ بَعْدَ وَفَاةِ رَسُولِ اللهِ صَلَّى اللهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ. فَلَقِيَ عَلِيُّ بْنُ أَبِي طَالِبٍ خَالِدَ بْنَ سَعِيدٍ، فَقَالَ: أَغَلَبْتُمْ يَا بَنِي عَبْدِ مَنَافٍ عَلَى أَمْرِكُمْ؟، فَلَمْ يَحْمِلْهَا عَلَيْهِ أَبُو بَكْرٍ، وَحَمَلَهَا عَلَيْهِ عُمَرُ. فَقَالَ عُمَرُ: فَإِنَّكَ لَتَتْرُكُ إِمْرَتَهُ عَلَى الثَّعَالِبِ. فَلَمَّا اسْتَعْمَلَهُ أَبُو بَكْرٍ ذَكَرَ ذَلِكَ، فَكَلَّمَ أَبَا بَكْرٍ، فَاسْتَعْمَلَ مَكَانَهُ يَزِيدَ بْنَ أَبِي سُفْيَانَ، فَأَدْرَكَهُ يَزِيدُ أَمِيرًا بَعْدَ أَنْ وَصَلَ الشَّامَ بِذِي المَرْوَةِ، وَكَتَبَ أَبُو بَكْرٍ إِلَى خَالِدِ بْنِ الوَلِيدِ، فَأَمَرَهُ بِالمَسِيرِ إِلَى الشَّامِ بِجُنْدِهِ، فَفَعَلَ، فَكَانَتِ الشَّامُ عَلَى أَرْبَعَةِ أُمَرَاءَ حَتَّى تُوُفِّيَ أَبُو بَكْرٍ. فَلَمَّا اسْتُخْلِفَ عُمَرُ، نَزَعَ خَالِدَ بْنَ الوَلِيدِ، وَأَمَرَ مَكَانَهُ أَبَا عُبَيْدَةَ بْنَ الجَرَّاحِ، ثُمَّ قَدِمَ الجَابِيَةَ، فَنَزَعَ شُرَحْبِيلَ بْنَ حَسَنَةَ، وَأَمَرَ جُنْدَهُ أَنْ يَتَفَرَّقُوا فِي الأُمَرَاءِ الثَّلَاثَةِ. فَقَالَ شُرَحْبِيلُ بْنُ حَسَنَةَ: يَا أَمِيرَ المُؤْمِنِينَ! أَعَجَزْتُ أَمْ خُنْتُ؟ قَالَ: لَمْ تَعْجَزْ وَلَمْ تَخُنْ. قَالَ: فَفِيمَ عَزَلْتَنِي؟ قَالَ: تَحَرَّجْتُ أَنْ أُؤَمِّرَكَ وَأَنَا أَجِدُ أَقْوَى مِنْكَ. قَالَ: فَاعْذِرْنِي يَا أَمِيرَ المُؤْمِنِينَ! قَالَ: سَأَفْعَلُ، وَلَوْ عَلِمْتُ غَيْرَ ذَلِكَ لَمْ أَفْعَلْ. قَالَ: فَقَامَ عُمَرُ فَعَذَرَهُ، ثُمَّ أَمَرَ عَمْرَو بْنَ العَاصِ بِالمَسِيرِ إِلَى مِصْرَ. وَبَقِيَتِ الشَّامُ عَلَى أَمِيرَيْنِ: أَبِي عُبَيْدَةَ بْنِ الجَرَّاحِ، وَيَزِيدَ بْنِ أَبِي سُفْيَانَ. ثُمَّ تُوُفِّيَ أَبُو عُبَيْدَةَ بْنُ الجَرَّاحِ، فَاسْتَخْلَفَ خَالِدًا، وَابْنَ عَمِّهِ عِيَاضَ بْنَ غَنْمٍ، فَأَقَرَّهُ عُمَرُ. فَقِيلَ لِعُمَرَ: كَيْفَ تُقِرُّ عِيَاضَ بْنَ غَنْمٍ، وَهُوَ رَجُلٌ جَوَادٌ لَا يَمْنَعُ شَيْئًا يُسْأَلُهُ، وَقَدْ نَزَعْتَ خَالِدَ بْنَ الوَلِيدِ لِأَنَّهُ كَانَ يُعْطِي دُونَكَ؟ فَقَالَ عُمَرُ: إِنَّ هَذِهِ شِيمَةُ عِيَاضٍ فِي مَالِهِ حَتَّى يَخْلُصَ إِلَى مَالِهِ، وَإِنِّي مَعَ ذَلِكَ لَمْ أَكُنْ لِأُغَيِّرَ أَمْرًا قَضَاهُ أَبُو عُبَيْدَةَ بْنُ الجَرَّاحِ. قَالَ: ثُمَّ تُوُفِّيَ يَزِيدُ بْنُ أَبِي سُفْيَانَ، فَأَمَرَ مَكَانَهُ مُعَاوِيَةَ، فَنَعَاهُ عُمَرُ إِلَى أَبِي سُفْيَانَ، فَقَالَ: احْتَسِبْ يَزِيدَ يَا أَبَا سُفْيَانَ! قَالَ: يَرْحَمُهُ اللهُ، فَمَنْ أَمَّرْتَ مَكَانَهُ؟ قَالَ: مُعَاوِيَةَ. قَالَ: وَصَلَتْكَ رَحِمٌ. قَالَ: ثُمَّ تُوُفِّيَ عِيَاضُ بْنُ غَنْمٍ، فَأَمَرَ مَكَانَهُ عُمَيْرَ بْنَ سَعْدٍ الأَنْصَارِيَّ، فَكَانَتِ الشَّامُ عَلَى مُعَاوِيَةَ وَعُمَيْرٍ، حَتَّى قُتِلَ عُمَيْرٌ. فَاسْتُخْلِفَ عُثْمَانُ بْنُ عَفَّانَ، فَعَزَلَ عُمَيْرًا، وَتَرَكَ الشَّامَ لِمُعَاوِيَةَ، وَنَزَعَ المُغِيرَةَ بْنَ شُعْبَةَ عَنِ الكُوفَةِ، وَأَمَرَ مَكَانَهُ سَعْدَ بْنَ أَبِي وَقَّاصٍ، وَنَزَعَ عَمْرَو بْنَ العَاصِ عَنْ مِصْرَ، وَأَمَرَ مَكَانَهُ عَبْدَ اللهِ بْنَ سَعْدِ بْنِ أَبِي سَرْحٍ، وَنَزَعَ أَبَا مُوسَى الأَشْعَرِيَّ، وَأَمَرَ مَكَانَهُ عَبْدَ اللهِ بْنَ عَامِرِ بْنِ كُرَيْزٍ. ثُمَّ نَزَعَ سَعْدَ بْنَ أَبِي وَقَّاصٍ مِنَ الكُوفَةِ، وَأَمَرَ الوَلِيدَ بْنَ عُقْبَةَ، ثُمَّ شُهِدَ عَلَى الوَلِيدِ فَجَلَدَهُ، وَنَزَعَهُ، وَأَمَرَ سَعِيدَ بْنَ العَاصِ مَكَانَهُ، ثُمَّ قَالَ النَّاسُ، وَنَشِبُوا فِي الفِتْنَةِ. فَحَجَّ سَعِيدُ بْنُ العَاصِ، ثُمَّ قَفَلَ مِنْ حَجِّهِ، فَلَقِيَتْهُ خَيْلُ العِرَاقِ، فَرَجَّعُوهُ مِنَ العُذَيْبِ، وَأَخْرَجَ أَهْلُ مِصْرَ عَبْدَ اللهِ بْنَ سَعْدِ بْنِ أَبِي سَرْحٍ، وَأَقَرَّ أَهْلُ البَصْرَةِ عَبْدَ اللهِ بْنَ عَامِرِ بْنِ كُرَيْزٍ. فَكَانَ ذَلِكَ أَوَّلَ الفِتْنَةِ، حَتَّى إِذَا قُتِلَ عُثْمَانُ رَحِمَهُ اللهُ، بَايَعَ النَّاسُ عَلِيَّ بْنَ أَبِي طَالِبٍ، فَأَرْسَلَ إِلَى طَلْحَةَ وَالزُّبَيْرِ: إِنْ شِئْتُمَا فَبَايِعَانِي، وَإِنْ شِئْتُمَا بَايَعْتُ أَحَدَكُمَا، فَقَالَا: بَلْ نُبَايِعُكَ، ثُمَّ هَرَبَا إِلَى مَكَّةَ، وَبِمَكَّةَ عَائِشَةُ زَوْجُ النَّبِيِّ ﷺ، فَأَعَانَتْهُمَا عَلَى رَأْيِهِمَا، فَأَطَاعَهُمَا نَاسٌ كَثِيرٌ مِنْ قُرَيْشٍ. فَخَرَجُوا قِبَلَ البَصْرَةِ يَطْلُبُونَ بِدَمِ ابْنِ عَفَّانَ، وَخَرَجَ مَعَهُمَا عَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ أَبِي بَكْرٍ، وَعَبْدُ الرَّحْمَنِ بْنُ عتَّابِ بْنِ أَسِيدٍ، وَعَبْدُ اللهِ بْنُ الحَارِثِ بْنِ هِشَامٍ، وَعَبْدُ اللهِ بْنُ الزُّبَيْرِ، وَمَرْوَانُ بْنُ الحَكَمِ، فِي أُنَاسٍ مِنْ قُرَيْشٍ. كَلَّمُوا أَهْلَ البَصْرَةِ، وَحَدَّثُوهُمْ أَنَّ عُثْمَانَ قُتِلَ مَظْلُومًا، وَأَنَّهُمْ جَاءُوا تَائِبِينَ مِمَّا كَانُوا غَلَوْا بِهِ فِي أَمْرِ عُثْمَانَ، فَأَطَاعَهُمْ عَامَّةُ أَهْلِ البَصْرَةِ، وَاعْتَزَلَ الأَحْنَفُ مِنْ تَمِيمٍ، وَخَرَجَ عَبْدُ القَيْسِ إِلَى عَلِيٍّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ بِعَامَّةِ مَنْ أَطَاعَهُ. وَرَكِبَتْ عَائِشَةُ جَمَلًا لَهَا يُقَالُ لَهُ عَسْكَرُ، وَهِيَ فِي هَوْدَجٍ قَدْ أَلْبَسَتْهُ الدُّفُوفَ – يَعْنِي جُلُودَ البَقَرِ – فَقَالَتْ: إِنَّمَا أُرِيدُ أَنْ يُحْجَزَ بَيْنَ النَّاسِ مَكَانِي، وَلَمْ أَحْسِبْ أَنْ يَكُونَ بَيْنَ النَّاسِ قِتَالٌ، وَلَوْ عَلِمْتُ ذَلِكَ لَمْ أَقِفْ ذَلِكَ المَوْقِفَ أَبَدًا. قَالَتْ: فَلَمْ يَسْمَعِ النَّاسُ كَلَامِي، وَلَمْ يَلْتَفِتُوا إِلَيَّ، وَكَانَ القِتَالُ، فَقُتِلَ يَوْمَئِذٍ سَبْعُونَ مِنْ قُرَيْشٍ، كُلُّهُمْ يَأْخُذُ بِخِطَامِ جَمَلِ عَائِشَةَ حَتَّى يُقْتَلَ. ثُمَّ حُمِلَ الهَوْدَجُ حَتَّى أُدْخِلَ مَنْزِلًا مِنْ تِلْكَ المَنَازِلِ، وَجُرِحَ مَرْوَانُ جِرَاحًا شَدِيدَةً، وَقُتِلَ طَلْحَةُ بْنُ عُبَيْدِ اللهِ يَوْمَئِذٍ، وَقُتِلَ الزُّبَيْرُ بَعْدَ ذَلِكَ بِوَادِي السِّبَاعِ، وَقَفَلَتْ عَائِشَةُ وَمَرْوَانُ بِمَنْ بَقِيَ مِنْ قُرَيْشٍ، فَقَدِمُوا المَدِينَةَ، وَانْطَلَقَتْ عَائِشَةُ فَقَدِمَتْ مَكَّةَ. فَكَانَ مَرْوَانُ وَالأَسْوَدُ بْنُ أَبِي البُخْتُرِيِّ عَلَى المَدِينَةِ وَأَهْلِهَا، يَغْلِبَانِ عَلَيْهَا، وَهَاجَتِ الحَرْبُ بَيْنَ عَلِيٍّ وَمُعَاوِيَةَ، فَكَانَتْ بُعُوثُهُمَا تَقْدَمُ المَدِينَةَ، وَتَقْدَمُ مَكَّةَ لِلْحَجِّ، فَأَيُّهُمَا سَبَقَ فَهُوَ أَمِيرُ المَوْسِمِ أَيَّامَ الحَجِّ لِلنَّاسِ. ثُمَّ إِنَّهَا أَرْسَلَتْ أُمُّ حَبِيبَةَ زَوْجُ النَّبِيِّ ﷺ إِلَى أُمِّ سَلَمَةَ، فَقَالَتْ إِحْدَاهُمَا لِلأُخْرَى: تَعَالَيْ نَكْتُبْ إِلَى مُعَاوِيَةَ وَعَلِيٍّ أَنْ يُعْتِقَا مِنْ هَذِهِ البُعُوثِ الَّتِي تُرَوِّعُ النَّاسَ، حَتَّى تَجْتَمِعَ الأُمَّةُ عَلَى أَحَدِهِمَا. فَقَالَتْ أُمُّ حَبِيبَةَ: كَفَيْتُكِ أَخِي مُعَاوِيَةَ، وَقَالَتْ أُمُّ سَلَمَةَ: كَفَيْتُكِ عَلِيًّا. فَكَتَبَتْ كُلُّ وَاحِدَةٍ مِنْهُمَا إِلَى صَاحِبِهَا، وَبَعَثَتْ وَفْدًا مِنْ قُرَيْشٍ وَالأَنْصَارِ، فَأَمَّا مُعَاوِيَةُ فَأَطَاعَ أُمَّ حَبِيبَةَ، وَأَمَّا عَلِيٌّ فَهَمَّ أَنْ يُطِيعَ أُمَّ سَلَمَةَ، فَنَهَاهُ الحَسَنُ بْنُ عَلِيٍّ عَنْ ذَلِكَ. فَلَمْ يَزَلْ بُعُوثُهُمَا وَعُمَّالُهُمَا يَخْتَلِفُونَ إِلَى المَدِينَةِ وَمَكَّةَ، حَتَّى قُتِلَ عَلِيٌّ رَحِمَهُ اللهُ تَعَالَى، ثُمَّ اجْتَمَعَ النَّاسُ عَلَى مُعَاوِيَةَ، وَمَرْوَانُ وَابْنُ البُخْتُرِيِّ يَغْلِبَانِ عَلَى أَهْلِ المَدِينَةِ فِي تِلْكَ الفِتْنَةِ. وَكَانَتْ مِصْرُ فِي سُلْطَانِ عَلِيٍّ بْنِ أَبِي طَالِبٍ، فَأَمَرَ عَلَيْهَا قَيْسَ بْنَ سَعْدِ بْنِ عُبَادَةَ الأَنْصَارِيَّ، وَكَانَ حَامِلَ رَايَةِ الأَنْصَارِ مَعَ رَسُولِ اللهِ ﷺ يَوْمَ بَدْرٍ وَغَيْرِهِ سَعْدُ بْنُ عُبَادَةَ، وَكَانَ قَيْسٌ مِنْ ذَوِي الرَّأْيِ مِنَ النَّاسِ، إِلَّا مَا غَلَبَ عَلَيْهِ مِنْ أَمْرِ الفِتْنَةِ. فَكَانَ مُعَاوِيَةُ وَعَمْرُو بْنُ العَاصِ جَاهِدَيْنِ عَلَى إِخْرَاجِهِ مِنْ مِصْرَ، وَيَغْلِبَانِ عَلَيْهَا، وَقَدِ امْتَنَعَ مِنْهُمَا بِالدَّهَاءِ وَالمَكِيدَةِ، فَلَمْ يَقْدِرَا عَلَى فَتْحِهَا، حَتَّى كَادَ مُعَاوِيَةُ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ مِنْ قِبَلِ عَلِيٍّ. قَالَ: فَكَانَ مُعَاوِيَةُ يُحَدِّثُ رِجَالًا مِنْ ذَوِي الرَّأْيِ مِنْ قُرَيْشٍ، فَيَقُولُ: مَا ابْتَدَعْتُ مِنْ مَكِيدَةٍ قَطُّ أَعْجَبَ عِنْدِي مِنْ مَكِيدَةٍ كَايَدْتُ بِهَا قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ مِنْ قِبَلِ عَلِيٍّ وَهُوَ بِالْعِرَاقِ حِينَ امْتَنَعَ مِنِّي قَيْسٌ، فَقُلْتُ لِأَهْلِ الشَّامِ: لَا تَسُبُّوا قَيْسًا وَلَا تَدْعُونِي إِلَى غَزْوِهِ، فَإِنَّ قَيْسًا لَنَا شِيعَةٌ، تَأْتِينَا كُتُبُهُ وَنَصِيحَتُهُ، أَلَا تَرَوْنَ مَا يَفْعَلُ بِإِخْوَانِكُمُ الَّذِينَ عِنْدَهُ مِنْ أَهْلِ خَرِبْتَا، يُجْرِي عَلَيْهِمْ أَعْطِيَتَهُمْ وَأَرْزَاقَهُمْ، وَيُؤَمِّنُ سَرْبَهُمْ، وَيُحْسِنُ إِلَى كُلِّ رَاغِبٍ قَدِمَ عَلَيْهِ، فَلَا نَسْتَنْكِرُهُ فِي نَصِيحَتِهِ. قَالَ مُعَاوِيَةُ: وَطَفِقْتُ أَكْتُبُ بِذَلِكَ إِلَى شِيعَتِي مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ، فَسَمِعَ بِذَلِكَ مِنْ جَوَاسِيسِ عَلِيٍّ الَّذِينَ هُدُوا مِنْ أَهْلِ الْعِرَاقِ، فَلَمَّا بَلَغَ ذَلِكَ عَلِيًّا، وَنَمَّاهُ إِلَيْهِ عَبْدُ اللهِ بْنُ جَعْفَرٍ وَمُحَمَّدُ بْنُ أَبِي بَكْرٍ الصِّدِّيقِ، اتَّهَمَ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ، وَكَتَبَ إِلَيْهِ يَأْمُرُهُ بِقِتَالِ أَهْلِ خَرِبْتَا، وَأَهْلُ خَرِبْتَا يَوْمَئِذٍ عَشَرَةُ آلَافٍ. فَأَبَى قَيْسٌ أَنْ يُقَاتِلَهُمْ، وَكَتَبَ إِلَى عَلِيٍّ: إِنَّهُمْ وُجُوهُ أَهْلِ مِصْرَ وَأَشْرَافُهُمْ، وَذَوُو الْحِفَاظِ مِنْهُمْ، وَقَدْ رَضُوا مِنِّي بِأَنْ أُؤَمِّنَ سَرْبَهُمْ، وَأُجْرِيَ عَلَيْهِمْ أَعْطِيَتَهُمْ وَأَرْزَاقَهُمْ، وَقَدْ عَلِمْتُ أَنَّ هَوَاهُمْ مَعَ مُعَاوِيَةَ، فَلَسْتُ مُكَايِدَهُمْ بِأَمْرٍ أَهْوَنَ عَلَيَّ وَعَلَيْكَ مِنْ أَنْ نَفْعَلَ ذَلِكَ بِهِمُ الْيَوْمَ، وَلَوْ دَعَوْتُهُمْ إِلَى قِتَالِي كَانُوا قِرَانَهُمْ أَسْوَدَانِ لِعَرَبٍ، وَفِيهِمْ بُسْرُ بْنُ أَرْطَاةَ، وَمَسْلَمَةُ بْنُ مُخَلَّدٍ، وَمُعَاوِيَةُ بْنُ خُدَيْجٍ الْخَوْلَانِيُّ، فَذَرْنِي وَرَأْيِي فِيهِمْ، وَأَنَا أَعْلَمُ بِمَا أُدَارِي مِنْهُمْ. فَأَبَى عَلَيْهِ عَلِيٌّ إِلَّا قِتَالَهُمْ، فَأَبَى قَيْسٌ أَنْ يُقَاتِلَهُمْ، وَكَتَبَ قَيْسٌ إِلَى عَلِيٍّ: إِنْ كُنْتَ تَتَّهِمُنِي فَاعْتَزِلْنِي عَنْ عَمَلِكَ، وَأَرْسِلْ إِلَيْهِ غَيْرِي. فَأَرْسَلَ الأَشْتَرَ أَمِيرًا عَلَى مِصْرَ، حَتَّى إِذَا بَلَغَ الْقُلْزُمَ شَرِبَ بِالْقُلْزُمِ شَرْبَةً مِنْ عَسَلٍ، فَكَانَ فِيهَا حَتْفُهُ، فَبَلَغَ ذَلِكَ مُعَاوِيَةَ وَعَمْرَ بْنَ الْعَاصِ، فَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ: إِنَّ لِلَّهِ جُنُودًا مِنْ عَسَلٍ. فَلَمَّا بَلَغَتْ عَلِيًّا وَفَاةُ الأَشْتَرِ، بَعَثَ مُحَمَّدَ بْنَ أَبِي بَكْرٍ أَمِيرًا عَلَى مِصْرَ، فَلَمَّا حَدَّثَ بِهِ قَيْسَ بْنُ سَعْدٍ قَادِمًا أَمِيرًا عَلَيْهِ، تَلَقَّاهُ، فَخَلَا بِهِ، وَنَاجَاهُ، وَقَالَ: إِنَّكَ قَدْ جِئْتَ مِنْ عِنْدِ امْرِئٍ لَا رَأْيَ لَهُ فِي الْحَرْبِ، وَإِنَّهُ لَيْسَ عَزْلُكُمْ إِيَّايَ بِمَانِعِي أَنْ أَنْصَحَ لَكُمْ، وَإِنِّي مِنْ أَمْرِكُمْ عَلَى بَصِيرَةٍ، وَإِنِّي أَدُلُّكَ عَلَى الَّذِي كُنْتُ أُكَايِدُ بِهِ مُعَاوِيَةَ وَعَمْرَ بْنَ الْعَاصِ وَأَهْلَ خَرِبْتَا، فَكَايِدْهُمْ بِهِ، فَإِنَّكَ إِنْ كَايَدْتَهُمْ بِغَيْرِهِ تَهْلِكْ. فَوَصَفَ لَهُ قَيْسٌ الْمُكَايَدَةَ الَّتِي كَايَدَهُمْ بِهَا، فَاغْتَشَّهُ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي بَكْرٍ، وَخَالَفَهُ فِي كُلِّ شَيْءٍ أَمَرَهُ بِهِ، فَلَمَّا قَدِمَ مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي بَكْرٍ مِصْرَ، خَرَجَ قَيْسٌ قِبَلَ الْمَدِينَةِ، فَأَخَافَهُ مَرْوَانُ وَالأَسْوَدُ بْنُ أَبِي الْبُخْتُرِيِّ، حَتَّى إِذَا خَافَ أَنْ يُؤْخَذَ وَيُقْتَلَ، رَكِبَ رَاحِلَتَهُ فَظَهَرَ إِلَى عَلِيٍّ. فَكَتَبَ مُعَاوِيَةُ إِلَى مَرْوَانَ وَالأَسْوَدِ بْنِ أَبِي الْبُخْتُرِيِّ يَتَغَيَّظُ عَلَيْهِمَا، وَيَقُولُ: أَمْدَدْتُمَا عَلِيًّا بِقَيْسِ بْنِ سَعْدٍ، وَبِرَأْيِهِ وَمُكَايَدَتِهِ، فَوَاللَّهِ لَوْ أَمْدَدْتُمَاهُ بِثَمَانِيَةِ آلَافِ مُقَاتِلٍ مَا كَانَ ذَلِكَ بِأَغْيَظَ لِي مِنْ إِخْرَاجِكُمَا قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ إِلَى عَلِيٍّ. فَقَدِمَ قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ إِلَى عَلِيٍّ، فَلَمَّا بَانَهُ الْحَدِيثُ وَجَاءَهُمْ قَتْلُ مُحَمَّدِ بْنِ أَبِي بَكْرٍ، عَرَفَ عَلِيٌّ أَنَّ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ كَانَ يُدَارِي مِنْهُمْ أُمُورًا عِظَامًا مِنَ الْمُكَايَدَةِ الَّتِي قَصُرَ عَنْهَا رَأْيُ عَلِيٍّ وَرَأْيُ مَنْ كَانَ يُؤَزِّرُهُ عَلَى عَزْلِ قَيْسٍ، فَأَطَاعَ عَلِيٌّ قَيْسًا فِي الأَمْرِ كُلِّهِ، وَجَعَلَهُ عَلَى مُقَدِّمَةِ أَهْلِ الْعِرَاقِ، وَمَنْ كَانَ بِأَذْرَبِيجَانَ وَأَرْضِهَا، وَعَلَى شُرْطَةِ الْخَمْسِينَ الَّذِينَ انْتَدَبُوا لِلْمَوْتِ، وَبَايَعَ أَرْبَعُونَ أَلْفًا كَانُوا بَايَعُوا عَلِيًّا عَلَى الْمَوْتِ، فَلَمْ يَزَلْ قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ يَسُدُّ ذَلِكَ الثَّغْرَ حَتَّى قُتِلَ عَلِيٌّ. وَاسْتَخْلَفَ أَهْلُ الْعِرَاقِ الْحَسَنَ بْنَ عَلِيٍّ عَلَى الْخِلَافَةِ، وَكَانَ الْحَسَنُ لَا يُرِيدُ الْقِتَالَ، وَلَكِنَّهُ كَانَ يُرِيدُ أَنْ يَأْخُذَ لِنَفْسِهِ مَا اسْتَطَاعَ مِنْ مُعَاوِيَةَ، ثُمَّ يَدْخُلَ فِي الْجَمَاعَةِ وَيُبَايِعَ، فَعَرَفَ الْحَسَنُ أَنَّ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ لَا يُوَافِقُهُ عَلَى ذَلِكَ فَنَزَعَهُ، وَأَمَرَ مَكَانَهُ عُبَيْدَ اللهِ بْنَ الْعَبَّاسِ، فَلَمَّا عَرَفَ عُبَيْدُ اللهِ بْنُ الْعَبَّاسِ الَّذِي يُرِيدُ الْحَسَنُ أَنْ يَأْخُذَ لِنَفْسِهِ، كَتَبَ عُبَيْدُ اللهِ إِلَى مُعَاوِيَةَ يَسْأَلُهُ الْأَمَانَ، وَيَشْتَرِطُ لِنَفْسِهِ عَلَى الْأَمْوَالِ الَّتِي أَصَابَ، فَشَرَطَ ذَلِكَ مُعَاوِيَةُ لَهُ وَبَعَثَ إِلَيْهِ ابْنَ عَامِرٍ فِي خَيْلٍ عَظِيمَةٍ، فَخَرَجَ إِلَيْهِمْ عُبَيْدُ اللهِ لَيْلًا، حَتَّى لَحِقَ بِهِمْ، وَتَرَكَ جُنْدَهُ الَّذِينَ هُمْ عَلَيْهِمْ لَا أَمِيرَ لَهُمْ، وَمَعَهُمْ قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ، فَأَمَّرَتْ شُرْطَةُ الْخَمْسِينَ قَيْسَ بْنَ سَعْدٍ، وَتَعَاهَدُوا وَتَعَاقَدُوا عَلَى قِتَالِ مُعَاوِيَةَ وَعَمْرِو بْنِ الْعَاصِ، حَتَّى يَشْتَرِطَ لِشِيعَةِ عَلِيٍّ وَلِمَنْ كَانَ اتَّبَعَهُ عَلَى أَمْوَالِهِمْ وَدِمَائِهِمْ وَمَا أَصَابُوا مِنَ الْفِتْنَةِ، فَخَلَصَ مُعَاوِيَةُ حِينَ فَرَغَ مِنْ عُبَيْدِ اللهِ وَالْحَسَنِ، إِلَى مُكَايَدَةِ رَجُلٍ هُوَ أَهَمُّ النَّاسِ عِنْدَهُ مَكِيدَةً، وَعِنْدَهُ أَرْبَعُونَ أَلْفًا، فَنَزَلَ بِهِمْ مُعَاوِيَةُ وَعَمْرٌو وَأَهْلُ الشَّامِ أَرْبَعِينَ لَيْلَةً، يُرْسِلُ مُعَاوِيَةُ إِلَى قَيْسٍ، وَيَذْكُرُهُ اللهَ، وَيَقُولُ: عَلَى طَاعَةِ مَنْ تُقَاتِلُنِي؟ وَيَقُولُ: قَدْ بَايَعَنِي الَّذِي تُقَاتِلُ عَلَى طَاعَتِهِ، فَأَبَى قَيْسٌ أَنْ يُقِرَّ لَهُ، حَتَّى أَرْسَلَ مُعَاوِيَةُ بِسِجِلٍّ قَدْ خَتَمَ لَهُ فِي أَسْفَلِهِ، فَقَالَ: اكْتُبْ فِي هَذَا السِّجِلِّ، فَمَا كَتَبْتَ فَهُوَ لَكَ، فَقَالَ عَمْرٌو لِمُعَاوِيَةَ: لَا تُعْطِهِ هَذَا وَقَاتِلْهُ، فَقَالَ مُعَاوِيَةُ – وَكَانَ خَيْرَ الرَّجُلَيْنِ –: عَلَى رِسْلِكَ، يَا أَبَا عَبْدِ اللهِ، فَإِنَّا لَنْ نَخْلُصَ إِلَى قَتْلِ هَؤُلَاءِ حَتَّى يُقْتَلَ عَدَدُهُمْ مِنْ أَهْلِ الشَّامِ، فَمَا خَيْرُ الْحَيَاةِ بَعْدَ ذَلِكَ؟ وَإِنِّي وَاللهِ لَا أُقَاتِلُهُ حَتَّى لَا أَجِدَ مِنْ ذَلِكَ بُدًّا، فَلَمَّا بَعَثَ إِلَيْهِ مُعَاوِيَةُ بِذَلِكَ السِّجِلِّ، اشْتَرَطَ قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ لِنَفْسِهِ، وَلِشِيعَةِ عَلِيٍّ الْأَمَانَ عَلَى مَا أَصَابُوا مِنَ الدِّمَاءِ، وَالْأَمْوَالِ، وَلَمْ يَسْأَلْ مُعَاوِيَةَ فِي ذَلِكَ مَالًا، فَأَعْطَاهُ مُعَاوِيَةُ مَا اشْتَرَطَ عَلَيْهِ، وَدَخَلَ قَيْسٌ وَمَنْ مَعَهُ فِي الْجَمَاعَةِ، وَكَانَ يُعَدُّ فِي الْعَرَبِ حَتَّى ثَارَتِ الْفِتْنَةُ الْأُولَى خَمْسَةٌ، يُقَالُ لَهُمْ ذَوُو رَأْيِ الْعَرَبِ وَمَكِيدَتِهِمْ، يُعَدُّ مِنْ قُرَيْشٍ مُعَاوِيَةُ، وَعَمْرٌو، وَيُعَدُّ مِنَ الْأَنْصَارِ قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ، وَيُعَدُّ مِنَ الْمُهَاجِرِينَ عَبْدُ اللهِ بْنُ بُدَيْلِ بْنِ وَرْقَاءَ الْخُزَاعِيُّ، وَيُعَدُّ مِنْ ثَقِيفٍ الْمُغِيرَةُ بْنُ شُعْبَةَ، فَكَانَ مَعَ عَلِيٍّ مِنْهُمْ رَجُلَانِ: قَيْسُ بْنُ سَعْدٍ وَعَبْدُ اللهِ بْنُ بُدَيْلٍ، وَكَانَ الْمُغِيرَةُ مُعْتَزِلًا بِالطَّائِفِ وَأَرْضِهَا، فَلَمَّا حَكَمَ الْحَكَمَانِ فَاجْتَمَعَا بِأَذْرُحَ وَافَاهُمَا الْمُغِيرَةُ بْنُ شُعْبَةَ، وَأَرْسَلَ الْحَكَمَانِ إِلَى عَبْدِ اللهِ بْنِ عُمَرَ، وَإِلَى عَبْدِ اللهِ بْنِ الزُّبَيْرِ، وَوَافَى رِجَالًا كَثِيرًا مِنْ قُرَيْشٍ، وَوَافَى مُعَاوِيَةُ بِأَهْلِ الشَّامِ، وَوَافَى أَبُو مُوسَى الْأَشْعَرِيُّ وَعَمْرُو بْنُ الْعَاصِ، وَهُمَا الْحَكَمَانِ، وَأَبَى عَلِيٌّ وَأَهْلُ الْعِرَاقِ أَنْ يُوَافُوا، فَقَالَ الْمُغِيرَةُ بْنُ شُعْبَةَ لِرِجَالٍ مِنْ ذَوِي رَأْيِ أَهْلِ قُرَيْشٍ: هَلْ تَرَوْنَ أَحَدًا يَقْدِرُ عَلَى أَنْ يَسْتَطِيعَ أَنْ يَعْلَمَ أَيَجْتَمِعُ هَذَانِ الْحَكَمَانِ أَمْ لَا؟ فَقَالُوا لَهُ: لَا نَرَى أَنَّ أَحَدًا يَعْلَمُ ذَلِكَ، قَالَ: فَوَاللهِ إِنِّي لَأَظُنُّنِي سَأَعْلَمُهُ مِنْهُمَا حِينَ أَخْلُوَ بِهِمَا فَأُرَاجِعَهُمَا، فَدَخَلَ عَلَى عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ فَبَدَأَ بِهِ، فَقَالَ: يَا أَبَا عَبْدِ اللهِ أَخْبِرْنِي عَمَّا أَسْأَلُكَ عَنْهُ، كَيْفَ تَرَانَا مَعْشَرَ الْمُعْتَزِلَةِ؟ فَإِنَّا قَدْ شَكَكْنَا فِي هَذَا الْأَمْرِ الَّذِي قَدْ تَبَيَّنَ لَكُمْ فِي هَذَا الْقِتَالِ، وَرَأَيْنَا نَسْتَأْنِيَ وَنَتَثَبَّتَ، حَتَّى تَجْتَمِعَ الْأُمَّةُ عَلَى رَجُلٍ، فَنَدْخُلَ فِي صَالِحِ مَا دَخَلَتْ فِيهِ الْأُمَّةُ، فَقَالَ عَمْرٌو: أَرَاكُمْ مَعْشَرَ الْمُعْتَزِلَةِ خَلْفَ الْأَبْرَارِ، وَمَعْشَرَ الْفُجَّارِ. فَانْصَرَفَ الْمُغِيرَةُ، وَلَمْ يَسْأَلْهُ عَنْ غَيْرِ ذَلِكَ، حَتَّى دَخَلَ عَلَى أَبِي مُوسَى الْأَشْعَرِيِّ، فَخَلَا بِهِ، فَقَالَ لَهُ نَحْوًا مِمَّا قَالَ لِعَمْرٍو، فَقَالَ أَبُو مُوسَى: أَرَاكُمْ أَثْبَتَ النَّاسِ رَأْيًا، وَأَرَى فِيكُمْ بَقِيَّةَ الْمُسْلِمِينَ، فَانْصَرَفَ فَلَمْ يَسْأَلْهُ عَنْ غَيْرِ ذَلِكَ، قَالَ: فَلَقِيَ أَصْحَابَهُ الَّذِينَ قَالَ لَهُمْ مَا قَالَ مِنْ ذَوِي رَأْيِ قُرَيْشٍ، قَالَ: أُقْسِمُ لَكُمْ، لَا يَجْتَمِعُ هَذَانِ عَلَى رَجُلٍ وَاحِدٍ، وَلَيَدْعُونَّ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا إِلَى رَأْيِهِ. فَلَمَّا اجْتَمَعَ الْحَكَمَانِ وَتَكَلَّمَا خَالِيَيْنِ، فَقَالَ عَمْرٌو: يَا أَبَا مُوسَى! أَرَأَيْتَ أَوَّلَ مَا نَقْضِي بِهِ فِي الْحَقِّ عَلَيْنَا أَنْ نَقْضِيَ لِأَهْلِ الْوَفَاءِ بِالْوَفَاءِ، وَلِأَهْلِ الْغَدْرِ بِالْغَدْرِ، فَقَالَ أَبُو مُوسَى: وَمَاذَاكَ؟ قَالَ: أَلَسْتَ تَعْلَمُ أَنَّ مُعَاوِيَةَ وَأَهْلَ الشَّامِ قَدْ وَافَوْا لِلْمَوْعِدِ الَّذِي وَاعَدْنَاهُمْ إِيَّاهُ؟ فَقَالَ: فَاكْتُبْهَا، فَكَتَبَهَا أَبُو مُوسَى، فَقَالَ عَمْرٌو: قَدْ أَخْلَصْتُ أَنَا وَأَنْتَ أَنْ نُسَمِّيَ رَجُلًا يَلِي أَمْرَ هَذِهِ الْأُمَّةِ، فَسَمِّ يَا أَبَا مُوسَى، فَإِنِّي أَقْدِرُ عَلَى أَنْ أُبَايِعَكَ عَلَى أَنْ تُبَايِعَنِي، فَقَالَ أَبُو مُوسَى: أُسَمِّي عَبْدَ اللهِ بْنَ عُمَرَ بْنِ الْخَطَّابِ – وَكَانَ عَبْدُ اللهِ بْنُ عُمَرَ فِيمَنْ اعْتَزَلَ – فَقَالَ عَمْرٌو: فَأَنَا أُسَمِّي لَكَ مُعَاوِيَةَ بْنَ أَبِي سُفْيَانَ، فَلَمْ يَبْرَحَا مِنْ مَجْلِسِهِمَا ذَلِكَ حَتَّى اخْتَلَفَا وَاسْتَبَّا، ثُمَّ خَرَجَا إِلَى النَّاسِ، فَقَالَ أَبُو مُوسَى: يَا أَيُّهَا النَّاسُ! إِنِّي قَدْ وَجَدْتُ مَثَلَ عَمْرِو بْنِ الْعَاصِ مَثَلَ الَّذِي قَالَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى: (وَاتْلُ عَلَيْهِمْ نَبَأَ الَّذِي آتَيْنَاهُ آيَاتِنَا فَانْسَلَخَ مِنْهَا) حَتَّى بَلَغَ (لَعَلَّهُمْ يَتَفَكَّرُونَ)، وَقَالَ عَمْرُو بْنُ الْعَاصِ: يَا أَيُّهَا النَّاسُ! إِنِّي وَجَدْتُ مَثَلَ أَبِي مُوسَى مَثَلَ الَّذِي قَالَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى: (مَثَلُ الَّذِينَ حُمِّلُوا التَّوْرَاةَ ثُمَّ لَمْ يَحْمِلُوهَا كَمَثَلِ الْحِمَارِ يَحْمِلُ أَسْفَارًا) حَتَّى بَلَغَ (الظَّالِمِينَ)، ثُمَّ كَتَبَ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْهُمَا بِالْمَثَلِ الَّذِي ضَرَبَ لِصَاحِبِهِ إِلَى الْأَمْصَارِ. قَالَ الزُّهْرِيُّ عَنْ سَالِمٍ عَنْ ابْنِ عُمَرَ، قَالَ مَعْمَرٌ: وَأَخْبَرَنِي ابْنُ طَاوُسٍ عَنْ عِكْرِمَةَ بْنِ خَالِدٍ عَنْ ابْنِ عُمَرَ، قَالَ: فَقَامَ مُعَاوِيَةُ عَشِيَّةً، فَأَثْنَى عَلَى اللهِ بِمَا هُوَ أَهْلُهُ ثُمَّ قَالَ: أَمَّا بَعْدُ، فَمَنْ كَانَ مُتَكَلِّمًا فِي هَذَا الْأَمْرِ فَلْيُطْلِعْ لِي قَرْنَهُ، فَوَاللهِ لَا يَطْلُعُ فِيهِ أَحَدٌ إِلَّا كُنْتُ أَحَقَّ بِهِ مِنْهُ وَمِنْ أَبِيهِ – قَالَ: يُعَرِّضُ بِعَبْدِ اللهِ بْنِ عُمَرَ – قَالَ عَبْدُ اللهِ بْنُ عُمَرَ: فَأَطْلَقْتُ حَبْوَتِي، فَأَرَدْتُ أَنْ أَقُومَ إِلَيْهِ، فَأَقُولَ: يَتَكَلَّمُ فِيهِ رِجَالٌ قَاتَلُوكَ وَأَبَاكَ عَلَى الْإِسْلَامِ، ثُمَّ خَشِيتُ أَنْ أَقُولَ كَلِمَةً تُفَرِّقُ بَيْنَ الْجَمْعِ، وَتُسْفَكُ فِيهَا الدِّمَاءُ، وَأَحْمِلَ فِيهَا عَلَى غَيْرِ رَأْيٍ، فَكَانَ مَا وَعَدَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فِي الْجِنَانِ أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْ ذَلِكَ، قَالَ: فَلَمَّا انْطَلَقْتُ إِلَى مَنْزِلِي أَتَانِي حَبِيبُ بْنُ مَسْلَمَةَ، فَقَالَ: مَا الَّذِي مَنَعَكَ أَنْ تَتَكَلَّمَ حِينَ سَمِعْتَ الرَّجُلَ يَتَكَلَّمُ؟ فَقُلْتُ لَهُ: لَقَدْ أَرَدْتُ ذَلِكَ، ثُمَّ خَشِيتُ أَنْ أَقُولَ كَلِمَةً تُفَرِّقُ بَيْنَ الْجَمْعِ، وَتُسْفَكُ فِيهَا الدِّمَاءُ، وَأَحْمِلَ فِيهَا عَلَى غَيْرِ رَأْيٍ، فَكَانَ مَا وَعَدَ اللهُ تَبَارَكَ وَتَعَالَى فِي الْجِنَانِ أَحَبَّ إِلَيَّ مِنْ ذَلِكَ كُلِّهِ، فَقَالَ حَبِيبُ بْنُ مَسْلَمَةَ لِعَبْدِ اللهِ بْنِ عُمَرَ: فِدَاكَ أَبِي وَأُمِّي، فَإِنَّكَ عَصَمْتَ، وَحُفِظْتَ مِمَّا حَفَّتْ عِرَتُهُ.

Abdurrezzâk, ona Ma‘mer, Zuhrî şöyle demiştir: "Rasulullah (sav) hicret ettikten ve Habeşistan’da bulunan Müslümanlar da (Medine’ye) geldikten sonra, Şam tarafına, Kelb, Belkîn, Gassân ve Şam sınırındaki Arap kâfirleri üzerine, iki birlik (seriyye) gönderdi. Rasulullah (sav) bu birliklerden birine, Kureyş’in Fihr kolundan olan Ebu Ubeyde b. Cerrâh’ı, diğerine ise Amr b. el-Âs’ı kumandan tayin etti. Ebu Ubeyde’nin birliğine Ebu Bekir ile Ömer de katıldı. İki birliğin hareket vakti gelince Rasulullah (sav) Ebu Ubeyde ile Amr b. Âs’ı çağırdı ve onlara 'Birbirinize karşı gelmeyin' buyurdu. Medine’den ayrıldıklarında Ebu Ubeyde, Amr’a 'Rasûlullah (sav) bize birbirimize karşı gelmememizi emretti. Ya sen bana itaat edersin ya da ben sana itaat ederim' dedi. Amr 'Sen bana itaat et' deyince, Ebu Ubeyde ona itaat etti. Böylece Amr, her iki birliğin de kumandanı oldu. Buna Ömer b. Hattâb çok üzüldü ve Ebu Ubeyde’ye 'İbn Nâbiga’ya (Amr b. el-Âs’a) itaat edip, onu kendi üzerine, Ebu Bekir’in ve hepimizin üzerine mi emir tayin ediyorsun? Bu nasıl bir görüştür?' dedi. Ebu Ubeyde ise 'Ey kardeşimin oğlu! Rasulullah (sav) ikimize, birbirimize karşı gelmememizi emretti. Ona itaat etmezsem Rasulullah’a (sav) karşı gelmiş olurum diye korktum' cevabını verdi. Ebu Ubeyde bu durumu Rasulullah’a (sav) da arz etti. Rasulullah (sav) 'Ben, bu görevi size verirken muhacirleri önceleyerek verdim; onların bulunduğu bir yerde, sonradan gelenleri üzerlerine emir tayin etmem' buyurdu. Bu seferin adı Zâtü’s-Selâsil idi. O gün Araplardan çok sayıda kişi esir alınmış ve ganimet olarak esirler elde edilmişti." "Bundan sonra Rasulullah (sav) genç yaşta bir delikanlı olan Usame b. Zeyd’i komutan tayin etti. Onun birliğine Ömer b. Hattâb ve Zübeyir b. Avvâm da katıldı. Ancak Rasulullah (sav), bu birlik hedefe ulaşmadan vefat etti. Bunun üzerine Ebu Bekir Sıddîk, Rasulullah’ın (sav) vefatından sonra bu birliği (aynı komutanla) yola çıkardı. Daha sonra Ebu Bekir, Rasulullah’ın (sav) vefatından sonra halife olduğunda Şam’a üç ayrı ordu gönderdi. Hâlid b. Sa'îd’i bir birliğin başına, Amr b. el-Âs’ı bir birliğin başına, Şürahbîl b. Hasene’yi de bir birliğin başına kumandan tayin etti. Ayrıca Hâlid b. Velîd’i de Irak tarafına bir birliğin başında gönderdi. Bu esnada Ömer, Ebu Bekir’e sürekli telkinde bulunarak, Hâlid b. Sa'îd’in yerine, onun ordusunun başına Yezîd b. Ebu Süfyân’ı tayin etmesini sağladı. Bunun sebebi, Ömer’in, Hâlid b. Sa‘îd’e Yemen’den Rasûlullah’ın (sav) vefatından sonra dönüşünde duyduğu bir kırgınlıktı. Hz. Ali, Hâlid b. Sa‘îd ile karşılaşınca ona 'Ey Abdümenâf oğulları! İşlerinize (yönetiminize) tamamen hâkim mi oldunuz?' dedi. Ebu Bekir bu sözü önemsemedi, fakat Ömer, bu sözü dikkate alarak Hâlid’in görevden alınmasını destekledi. Ömer, Ebû Bekir’e 'Sen, (Hâlid'i) tilkilerin (hilekârların) başına idareci olarak bırakıyorsun' dedi. Bunun üzerine Ebu Bekir, Hâlid b. Sa‘îd’i görevden alarak yerine Yezîd b. Ebu Süfyân’ı tayin etti. Yezîd, Şam’a vardığında (Zî’l-Merve denilen yerde) ordusunun başına geçti. Bu sırada Ebu Bekir, Hâlid b. Velîd’e yazı göndererek ordusuyla birlikte Şam’a hareket etmesini emretti. Hâlid de bu emri yerine getirdi. Böylece Ebu Bekir’in vefatına kadar Şam, dört ayrı kumandanın idaresinde kaldı." "Hz. Ömer halife olduğunda Hâlid b. Velîd’i görevden aldı ve yerine Ebu Ubeyde b. Cerrâh’ı tayin etti. Sonra el-Câbiye’ye geldiğinde Şürahbîl b. Hasene’yi de görevden alarak askerlerinin üç komutan arasında dağılmasını emretti. Bunun üzerine Şürahbîl b. Hasene 'Ey mü’minlerin emîri! Ben acizlik mi gösterdim yoksa ihanet mi ettim?' dedi. Ömer 'Ne acizlik gösterdin ne de ihanet ettin' dedi. Şürahbîl 'O hâlde neden beni görevden aldın?' diye sordu. Ömer 'Seni emir tayin etmekten çekindim, çünkü senden daha güçlü birini buldum' cevabını verdi. Şürahbîl 'O hâlde beni mazur gör, ey Müminlerin Emîri' dedi. Ömer 'Seni mazur göreceğim; eğer başka türlü bilseydim böyle yapmazdım' dedi. Böylece Ömer kalktı ve Şürahbîl’i mazur gördü. Ardından Amr b. Âs’a Mısır’a gitmesini emretti. Böylece Şam’da iki vali kaldı: Ebu Ubeyde b. Cerrâh ve Yezîd b. Ebu Süfyân. Sonra Ebu Ubeyde b. Cerrâh vefat edince, yerine Hâlid (b. Velîd) ve amcasının oğlu İyâz b. Ganm geçti. Ömer de bunu onayladı. Ömer'e 'son derece cömert olan ve isteyeni geri çevirmeyen İyâz b. Ganm’ı, nasıl görevde bırakıyorsun? Halbuki sen Hâlid b. Velîd’i, senin iznin olmadan mal dağıttığı için görevden almıştın' denildi. Ömer 'Bu, İyâz’ın kendi malı hususundaki tabiatıdır. Malı kendisine ulaşıncaya kadar böyle davranır. Bununla beraber, Ebu Ubeyde b. Cerrâh’ın verdiği bir kararı değiştirmeyi uygun görmem' dedi. Daha sonra Yezîd b. Ebu Süfyân vefat etti. Ömer yerine Muâviye’yi tayin etti. Ardından bu haberi Ebu Süfyân’a iletti ve 'Ey Ebû Süfyân, Yezîd’in (ölümünü) Allah’tan ecir bekleyerek karşıla' dedi. Ebu Süfyân 'Allah ona rahmet etsin. Peki, yerine kimi tayin ettin?' diye sordu. Ömer 'Muâviye’yi' dedi. Bunun üzerine Ebu Süfyân 'Akrabalık bağını gözetmiş oldun' dedi. Sonra İyâz b. Ğanm vefat etti. Onun yerine Umeyr b. Sa‘d el-Ensârî tayin edildi. Böylece Şam bölgesi, Umeyr öldürülene kadar Muâviye ile Umeyr’in idaresinde kaldı." "Osman b. Affân halife olunca, Umeyr’i görevden aldı ve Şam’ı Muâviye’ye bıraktı. Kûfe valiliğinden Muğîre b. Şu‘be’yi azlederek yerine Sa'd b. Ebî Vakkâs’ı tayin etti. Mısır valiliğinden Amr b. Âs’ı azlederek yerine Abdullah b. Sa‘d b. Ebu Serh’i tayin etti. Basra valiliğinden Ebu Mûsâ el-Eş‘arî’yi görevden alıp yerine Abdullah b. Âmir b. Kurayz’ı getirdi. Sonra Sa'd b. Ebu Vakkâs’ı da Kûfe’den azledip yerine Velîd b. Ukbe’yi tayin etti. Ancak Velîd hakkında şahitlik yapıldı (suç sabit görüldü), bunun üzerine ona had cezası uygulandı ve görevden alındı. Yerine Saîd b. Âs tayin edildi. Ardından halk arasında sözler dolaşmaya başladı ve fitneye bulaştılar. Saîd b. Âs hacca gitti, dönüşünde Uzayb denilen yerde Iraklı süvarilerle karşılaştı; onu oradan geri çevirdiler. Mısırlılar, valileri Abdullah b. Sa'd b. Ebu Serh’i görevden uzaklaştırdılar. Basralılar ise Abdullah b. Âmir b. Kurayz’ı görevinde bıraktılar. Bu durum, fitnenin ilk başlangıcı oldu. Nihayet Osman (Allah ona rahmet etsin) öldürülünce, halk Ali b. Ebu Tâlib’e biat etti. Ali, Talha ve Zübeyr’e haber göndererek 'İsterseniz bana biat edin, isterseniz sizden birinize biat edeyim' dedi. Onlar 'Hayır, sana biat ederiz' dediler; ancak ardından Mekke’ye kaçtılar. Mekke’de Peygamber’in (sav) hanımı Âişe de bulunuyordu. Onlarla aynı görüşte oldu ve onları destekledi. Bunun üzerine Kureyş’ten birçok kişi onlara uydu. Böylece Basra’ya yöneldiler. Amaçları, Osman’ın kanının intikamını almaktı. Onlarla birlikte Abdurrahman b. Ebu Bekir, Abdurrahman b. Attâb b. Esîd, Abdullah b. Hâris b. Hişâm, Abdullah b. Zübeyir, Mervân b. Hakem, ve Kureyş’ten başka kişiler de vardı. Basra halkıyla konuştular, Osman’ın haksız yere öldürüldüğünü anlattılar, Osman hakkında daha önce ileri gittikleri konularda tevbe ettiklerini söylediler. Bunun üzerine Basra halkının çoğu onlara itaat etti. Ahnef b. Kays kabilesi Temîm ile birlikte tarafsız kaldı. Abdulkays kabilesi ise büyük çoğunlukla Ali b. Ebu Tâlib’e katıldı." "Âişe, o gün “Asker” adında bir deveye bindi. Devesinin üzerinde, hücre biçimindeki sığır derileriyle kaplanmış hevdeci içinde 'Benim maksadım, burada durarak insanlar arasında savaşın çıkmasına engel olmaktır. Aralarında savaş olacağını sanmamıştım. Eğer bunu bilseydim, asla bu noktada durmazdım' dedi. Fakat insanlar onun sözünü dinleyip ve ona kulak asmadılar ve savaş başladı. O gün Kureyş’ten yetmiş kişi öldürüldü. Bunların her biri, Âişe’nin devesinin yularını tutuyor, bu hâlde iken öldürülüyordu. Sonra hevdec taşınarak civardaki evlerden birine götürüldü. Mervân ağır şekilde yaralandı. Talha b. Ubeydullah o gün öldürüldü. Zübeyir ise daha sonra Vâdî’s-Sibâ‘ denilen yerde öldürüldü. Âişe ile Mervân, geride kalan Kureyşlilerle birlikte Medine’ye döndüler. Âişe oradan Mekke’ye geçti. Medine’de Mervân ile Esved b. Eb Buhturî hâkimiyet sağladı. Bu sırada Ali ile Muâviye arasında savaş alevlendi. İki tarafın birlikleri, hem Medine’ye hem de hac için Mekke’ye gelirdi. Kim önce gelirse, o yıl hac mevsiminde insanların emîri olurdu. Bunun üzerine Peygamber’in (sav) hanımı Ümmü Habîbe, diğer hanımı Ümmü Seleme’ye haber göndererek şöyle 'Gel, Ali ile Muâviye’ye mektup yazalım, bu insanları korkutan birlikleri geri çağırsınlar ki ümmet iki taraftan birinde birleşsin' dedi. Ümmü Habîbe 'Senin adına Muâviye’yi ben hallederim' dedi. Ümmü Seleme de 'Senin adına Ali’yi ben hallederim' dedi. Her biri, kendi tarafındaki kişiye mektup yazdı ve Kureyş ile Ensâr’dan oluşan bir heyet gönderdi. Muâviye, Ümmü Habîbe’nin isteğini kabul etti. Ali de Ümmü Seleme’nin isteğini yerine getirmek istedi, fakat oğlu Hasan b. Ali buna engel oldu. Böylece her iki tarafın birlikleri ve valileri, Medine ile Mekke’ye gidip gelmeye devam etti. Bu durum Ali (Allah ona rahmet etsin) öldürülene kadar sürdü. Sonrasında insanlar Muâviye üzerinde birleşti." "Mısır, Ali b. Ebu Tâlib’in hâkimiyetindeydi. Ali, Mısır’a Kays b. Saʿd b. Ubâde el-Ensârî’yi vali olarak atamıştı. (Kays’ın babası) Saʿd b. Ubâde, Bedir günü ve başka günlerde Rasulullah (sav) ile birlikte Ensâr’ın sancağını taşıyan kişiydi. Kays ise insanların en basiretli olanlarından sayılırdı, ancak fitne döneminde durum, onu da bazı zor tercihlere sürüklemişti. Bu sırada Muâviye ve Amr b. Âs, Kays’ı Mısır’dan çıkarmak için uğraşıyor ve Mısır üzerinde hâkimiyet kurmak istiyorlardı. Fakat Kays, zekâsı ve siyasî kurnazlığıyla onlara karşı koymuş, bu yüzden ne Muâviye ne de Amr Mısır’ı ele geçirebilmişti. Nihayet Muâviye, Ali’nin yanında bulunan Kays’ı kendi tarafına çekmek için bir hile düşündü." "Muâviye der ki: Kays bana karşı koyarken, Şam halkına 'Kays’a sövmeyin, onu benimle savaşmaya çağırmayın. Çünkü o bizim taraftarımızdır; mektupları bize gelir, bize nasihat eder. Gözünüzle görmüyor musunuz, yanında bulunan kardeşleriniz olan Haribtâ halkına nasıl davranıyor? Onlara maaşlarını ve erzaklarını veriyor, yollarını güvene alıyor, gelen misafire ikram ediyor. Böyle birine, bizimle dostluğu hususunda kuşku beslemek doğru olmaz' dedim. Muâviye der ki: Ben bu sözleri hem Şam halkına söylüyor hem de Irak’taki taraftarlarına mektuplar yazarak yayıyordum. Bu durum, Iraklı casuslar vasıtasıyla Ali’ye ulaştı. Haberi ona, Abdullah b. Cafer ile Muhammed b. Ebu Bekir getirdi. Bunun üzerine Ali, Kays’tan şüphelendi ve ona mektup yazarak Haribtâ halkıyla savaşmasını emretti. O gün Haribtâ halkı on bin kişiydi. Kays, Ali’ye 'Bunlar Mısır’ın ileri gelenleri, şerefli kişileridir. Ben onları yollarının güvenli olacağına ikna ettim, maaşlarını ve erzaklarını veriyorum. Onların gönüllerinin Muâviye’den yana olduğunu biliyorum. Bugün onlarla savaşmak, hem senin hem de benim için daha büyük bir felaket olur. Eğer bana karşı savaşmak isteseler, karşımızda aslanlar gibi çarpışırlar. İçlerinde Busr b. Ertât, Mesleme b. Muhalled ve Muâviye b. Hudeyc el-Havlânî gibi adamlar var. Beni kendi görüşümle baş başa bırak. Ben onların hâlini idare etmeyi biliyorum' diye cevap gönderdi. Fakat Ali, Kays’ın bu talebini kabul etmedi ve onlarla savaşmasını emretti. Kays ise savaşmayı reddederek 'Eğer bana güvenmiyorsan, beni görevden al ve yerime başkasını gönder' diye yazdı. Bunun üzerine Ali, Mısır’a Mâlik el-Eşter’i vali tayin etti. Mâlik, Kalzûm’a vardığında orada bal ile karıştırılmış bir içecek içti. Bu içecek zehirliydi ve onun ölmesine sebep oldu. Bu haber, Muâviye ile Amr b. Âs’a ulaştığında Amr 'Allah’ın baldan oluşan orduları vardır' dedi. Ali, Mâlik el-Eşter’in vefatını öğrenince Mısır’a Muhammed b. Ebu Bekir’i vali tayin etti. Kays b. Saʿd, yeni vali Muhammed’i karşıladı ve onunla özel olarak konuşup 'Sen, savaşta basireti olmayan birinin (Ali’nin) yanından geliyorsun. Sizin, beni görevden almanız, size nasihat etmeme engel olmaz. Ben işlerinize vâkıfım. Sana, Muâviye ve Amr b. Âs’a karşı uyguladığım hileyi anlatacağım; bunu uygula. Başka bir yolla onları alt etmeye çalışırsan helâk olursun' dedi ve Kays, ona uyguladığı siyaseti ayrıntılarıyla anlattı. Ancak Muhammed b. Ebu Bekir, Kays’ın tavsiyelerine aykırı davrandı ve her işte ona muhalefet etti. Mısır’a varınca Kays, Medine’ye doğru yola çıktı. Orada Mervân ve Esved b. Ebu Buhturî onu korkuttular. Bunu üzerine o yakalanıp öldürülmekten çekindiği için devesine binerek Ali’nin yanına gitti. Bunu öğrenen Muâviye, Mervân ile Esved’e öfkeli mektup yazarak 'Siz, Ali’ye Kays b. Saʿd’ı, onun görüşünü ve hilesini göndermiş oldunuz. Vallahi sekiz bin savaşçı göndermiş olsaydınız bile, Kays’ı ona göndermeniz kadar bana ağır gelmezdi' dedi. Kays, Ali’nin yanına varınca onlara Muhammed b. Ebu Bekir’in öldürüldüğü haberi ulaştı. Ali, o zaman anladı ki Kays, Mısır’da büyük fitneleri ustaca idare etmişti. Ali’nin ve Kays’ı görevden almaya teşvik edenlerin siyaseti, Kays’ın siyasetinden çok daha zayıf kalmıştı. Bundan sonra Ali, Kays’ın bütün görüşlerini kabul etti ve onu Irak halkının öncü birliklerinin başına, Azerbaycan ve çevresine, “Şurta el-Hamsîn” (özel harekat birliği) üzerine komutan olarak tayin etti. Kays’ın komutasında kırk bin kişi, Ali’ye ölümüne biat etmişti. Kays, Ali öldürülünceye kadar, bu sınırı korumaya devam etti." "Irak halkı, Hasan b. Ali’yi hilâfete getirdi. Hasan, savaşmak istemiyordu. Amacı sadece Muâviye’den kendi lehine olabildiğince tavizler almak, sonra da topluluğa (cemaat) katılıp biat etmekti. Hasan, Kays b. Sa‘d’ın bu düşüncesine katılmayacağını anlayınca onu görevden aldı ve yerine Ubeydullah b. Abbâs’ı tayin etti. Ubeydullah, Hasan’ın kendi lehine ne almak istediğini anlayınca, Muâviye’ye yazıp güvence (eman) talep etti ve elde ettiği mallar konusunda kendi lehine şartlar ileri sürdü. Muâviye bu şartları kabul etti ve ona, çok sayıda süvariyle birlikte İbn Âmir’i gönderdi. Ubeydullah gece vakti onlara katıldı, komutansız kalan askerlerini ise geride bıraktı. Bu askerlerin başında Kays b. Sa'd bulunuyordu. Elli kişilik seçkin muhafız birliği (Şurṭatü’l-Ḫamsîn), Kays b. Sa'd’ı kumandan tayin etti. Onlar, Ali taraftarları (Şîa) ve ona tabi olanlar için, canları, malları hususunda ve fitne sırasında elde ettikleri konularda güvence şartı kabul edilinceye kadar Muâviye ve Amr b. Âs ile savaşmak üzere and içtiler. Muâviye, Ubeydullah ve Hasan ile işini bitirdikten sonra, elinde kırk bin kişi bulunan ve kendisi açısından en mühim kişi saydığı bu adamı (Kays) kendi tarafına çekmek için hileye başvurdu. Muâviye, Amr ve Şam halkı, Kays’ın kuvvetleri karşısında kırk gece konakladı. Muâviye ona sürekli elçi gönderiyor, Allah’ı hatırlatıyor ve 'Kime itaat için bana karşı savaşıyorsun? İtaatine savaş açtığın kişi bana biat etti' diyordu. Kays ise bunu kabul etmiyordu. Nihayet Muâviye, alt kısmı mühürlü boş bir sahife göndererek, 'Bu sahifeye ne yazarsan senindir' dedi. Amr, Muâviye’ye 'Bunu ona verme, onunla savaş' dedi. Fakat Muâviye – iki kişiden daha hayırlısı olarak – 'Acele etme ey Ebu Abdullah! Biz bu adamları öldüremeyiz, ama onların sayısınca Şamlı öldürülür. Böyle bir hayattan ne hayır gelir? Vallahi, mecbur kalmadıkça onunla savaşmam' dedi. Sahife gelince, Kays b. Sa'd, kendisi ve Ali taraftarları için can ve mal güvenliği şartını ileri sürdü. Fitne esnasında işledikleri fiillerden dolayı da güvence istedi. Bu şartlarda Muâviye’den herhangi bir mal talep etmedi. Muâviye şartı kabul etti; Kays ve beraberindekiler topluluğa (cemaat) katıldılar." "Araplar içinde, ilk fitne çıkıncaya kadar, “Arapların dahileri” diye anılan beş kişi vardı. Kureyş’ten Muâviye ve Amr b. Âs; Ensar’dan Kays b. Sa'd; Muhâcirlerden Abdullah b. Budeyl b. Verka el-Huzâî; Sakîf kabilesinden Muğîre b. Şu‘be. Bunlardan Ali’nin yanında iki kişi vardı: Kays b. Sa‘d ve Abdullah b. Budeyl. Muğîre ise Tâif ve çevresinde tarafsız kalmıştı. Hakemler hüküm verdikten sonra, Ezruh’ta bir araya geldiler, Muğîre b. Şu‘be de onlara katıldı. Hakemler, Abdullah b. Ömer ve Abdullah b. Zübeyir’e elçi gönderdiler. Pek çok Kureyşli, Muâviye Şam halkıyla, Ebu Mûsâ el-Eş‘arî ve Amr b. Âs ise hakem olarak orada hazır bulundu. Ali ve Iraklılar ise gelmeyi reddettiler. Muğîre b. Şu'be, Kureyş’in ileri gelenlerinden bazılarına şöyle 'Sizce, bu iki hakemin anlaşıp anlaşamayacağını öğrenebilecek bir kimse var mı?' Onlar 'Bunu kimsenin bilebileceğini sanmıyoruz' dediler. Muğîre ise 'Vallahi, ben onların yanına girip baş başa konuştuğumda, geri dönüşlerinden bunu anlayabileceğimi düşünüyorum' dedi. Önce Amr b. Âs’ın yanına girdi ve 'Ey Ebu Abdullah! Sana soracağım konuda beni bilgilendir. Biz, bu savaş meselesinde size açık hâle gelen hususta tereddüde düştük ve acele etmeyip beklemeyi, ümmet bir kişi etrafında birleştiğinde de ümmetin girdiği hayırlı şeye girmeyi uygun gördük. Biz tarafsızlar hakkında ne düşünüyorsun?' dedi. Amr b. Âs 'Ben sizi, tarafsızlar olarak, hem iyilerin hem de kötülerin arkasında görüyorum' dedi. Muğîre, ona başka bir şey sormadan ayrıldı ve Ebu Mûsâ el-Eş‘arî’nin yanına girdi. Onunla baş başa kaldı ve Amr’a söylediğine benzer sözler söyledi. Ebu Mûsâ ona 'Ben sizi insanların en sağlam görüşlüsü olarak görüyorum. Ayrıca sizde Müslümanların geriye kalan en hayırlı kesimini görüyorum' dedi. Muğîre ondan başka bir şey sormadan ayrıldı. Sonra Kureyş’in ileri gelenlerinden olup da daha önce onlara bu mesele hakkında konuştuğu arkadaşlarının yanına geldi ve 'Size yeminle söylüyorum ki, bu iki kişi (hakemler) tek bir adam üzerinde birleşmeyecek; her biri kendi görüşüne çağıracaktır' dedi." "Hakemler bir araya gelip baş başa konuştuklarında Amr b. Âs, Ebu Mûsâ’ya 'Ey Ebu Mûsâ! Sence bizim ilk olarak hakkı gözeterek hüküm vermemiz gereken şey, vefalı olana vefa, hain olana da misliyle mukabele etmek değil midir?' dedi. Ebu Mûsâ 'Bu nedir?' diye sordu. Amr 'Muâviye ve Şamlıların, onlara verdiğimiz randevuya vefalı olarak geldiklerini bilmiyor musun?' dedi. Ebu Mûsâ 'Yaz bunu' dedi ve yazdı. Bunun üzerine Amr 'Benimle senin samimiyetle karar verdiğimiz husus, bu ümmetin işini yürütecek birini belirlemektir. Sen bir isim söyle ey Ebu Mûsâ! Zira ben de sana, biat etmen karşılığında sana biat edebilirim' dedi. Ebu Mûsâ 'Ben, bu görevi, (tarafsız kalanlardan olan) Abdullah b. Ömer b. el-Hattâb’a veriyorum' dedi. Amr ise 'Ben de sana Muâviye b. Ebu Süfyân’ı öneriyorum' dedi. Böylece ikisi o meclisten ayrılmadan önce anlaşmazlığa düştüler ve birbirlerine ağır sözler söylediler. Sonra halka çıktılar. Ebu Mûsâ şöyle dedi: Ey insanlar! Ben, Amr b. Âs’ın durumunu, Allah Teâlâ’nın 'Biz ona ayetlerimizi vermiştik. Fakat o, gurura kapılarak, ayetlerimizden sıyrılıp çıktı. Böylece şeytan onu kandırıp peşine taktı. Sonunda yolunu yitirip azgın sapıklardan biri hâline geldi. Eğer dileseydik, onu ayetlerimiz sâyesinde yüceltirdik; fakat o dünyaya saplandı ve nefsinin isteklerine uydu. Onun hâli, köpeğin hâline benzer ki, üzerine varıp kovalasan da dilini çıkarır solur, kendi hâline bıraksan da solur. İşte ayetlerimizi yalanlayan bir toplumun hâli böyledir. Sen kendilerine bu kıssayı anlat, belki üzerinde düşünürler' [A'raf, 7/175] ayetinde anlattığı kimseye benzettim. Amr b. Âs ise şöyle dedi: Ey insanlar! Ben de Ebu Mûsâ’nın durumunu, Allah Teâlâ’nın 'Tevrat’ın hükümlerini uygulamakla yükümlü tutulan, fakat bu yükümlülüğü yerine getirmeyenlerin hâli, ciltlerle kitap taşıyan eşeğe benzer. Allah’ın âyetlerini yalanlayan topluluğun hâli ne kötüdür! Allah zâlimler topluluğunu doğru yola erdirmez.' [Cuma, 62/5] ayetinde buyurduğu kimseye benzettim. Bunun ardından her biri, diğerine dair bu benzetmeyi, çeşitli şehirlere mektup olarak gönderdi." Ez-Zuhrî, ona Sâlim, ona da Abdullah b. Ömer; (T) Ma‘mer der ki: Bana İbn Tâvûs, ona İkrime b. Hâlid, ona da Abdullah b. Ömer şöyle demiştir: "Muâviye bir akşam kalktı, Allah’a O’na yaraşır şekilde hamd etti, sonra 'Bundan sonra… Bu meselede söz söyleyecek olan varsa, karşıma çıksın. Vallahi, bu hususta söz söylemeye kalkacak hiç kimse yoktur ki, ben ondan ve babasından daha hak sahibi olmayayım' dedi. -Muâviye bunu söylerken Abdullah b. Ömer’e imada bulunuyordu.- Abdullah b. Ömer der ki: İstedim ki ben bağdaş oturuşumu bozarak kalkıp ona 'Bu hususta, seni ve babanı İslâm uğruna savaşmış adamlar konuşacak' diyeyim, ama bir söz söyleyip cemaatin arasına fitne sokmaktan, kan dökülmesine sebep olmaktan ve yanlış bir görüşle hareket etmekten korktum. Allah Teâlâ’nın cennette verdiği vaat, bana bunların hepsinden daha sevimli geldi. Eve döndüğümde bana Habîb b. Mesleme geldi ve bana 'Adamın konuştuğunu duyduğunda, senin de konuşmanı engelleyen şey neydi?' dedi. Ben de 'Bunu yapmak istedim, ama bir söz söyleyip cemaatin arasına fitne sokmaktan, kan dökülmesine sebep olmaktan ve yanlış bir görüşle hareket etmekten korktum. Allah Teâlâ’nın cennette verdiği vaat, bana bütün bunlardan daha sevimli geldi' dedim. Habîb b. Mesleme, Abdullah b. Ömer’e 'Anam babam sana feda olsun! Sen, korunmuş ve fitneye sebep olacak şeylerden uzak tutulmuş oldun' dedi."

• Abdürrezzak b. Hemmam Musannef Meğâzî 9770, 5/452

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْعَلاَءِ حَدَّثَنَا أَبُو أُسَامَةَ عَنْ بُرَيْدِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَبِى بُرْدَةَ عَنْ أَبِى مُوسَى - رضى الله عنه - قَالَ لَمَّا فَرَغَ النَّبِىُّ صلى الله عليه وسلم مِنْ حُنَيْنٍ بَعَثَ أَبَا عَامِرٍ عَلَى جَيْشٍ إِلَى أَوْطَاسٍ فَلَقِىَ دُرَيْدَ بْنَ الصِّمَّةِ ، فَقُتِلَ دُرَيْدٌ وَهَزَمَ اللَّهُ أَصْحَابَهُ . قَالَ أَبُو مُوسَى وَبَعَثَنِى مَعَ أَبِى عَامِرٍ فَرُمِىَ أَبُو عَامِرٍ فِى رُكْبَتِهِ ، رَمَاهُ جُشَمِىٌّ بِسَهْمٍ فَأَثْبَتَهُ فِى رُكْبَتِهِ ، فَانْتَهَيْتُ إِلَيْهِ فَقُلْتُ يَا عَمِّ مَنْ رَمَاكَ فَأَشَارَ إِلَى أَبِى مُوسَى فَقَالَ ذَاكَ قَاتِلِى الَّذِى رَمَانِى . فَقَصَدْتُ لَهُ فَلَحِقْتُهُ فَلَمَّا رَآنِى وَلَّى فَاتَّبَعْتُهُ وَجَعَلْتُ أَقُولُ لَهُ أَلاَ تَسْتَحِى ، أَلاَ تَثْبُتُ . فَكَفَّ فَاخْتَلَفْنَا ضَرْبَتَيْنِ بِالسَّيْفِ فَقَتَلْتُهُ ثُمَّ قُلْتُ لأَبِى عَامِرٍ قَتَلَ اللَّهُ صَاحِبَكَ . قَالَ فَانْزِعْ هَذَا السَّهْمَ فَنَزَعْتُهُ فَنَزَا مِنْهُ الْمَاءُ . قَالَ يَا ابْنَ أَخِى أَقْرِئِ النَّبِىَّ صلى الله عليه وسلم السَّلاَمَ ، وَقُلْ لَهُ اسْتَغْفِرْ لِى . وَاسْتَخْلَفَنِى أَبُو عَامِرٍ عَلَى النَّاسِ ، فَمَكَثَ يَسِيرًا ثُمَّ مَاتَ ، فَرَجَعْتُ فَدَخَلْتُ عَلَى النَّبِىِّ صلى الله عليه وسلم فِى بَيْتِهِ عَلَى سَرِيرٍ مُرْمَلٍ وَعَلَيْهِ فِرَاشٌ قَدْ أَثَّرَ رِمَالُ السَّرِيرِ بِظَهْرِهِ وَجَنْبَيْهِ ، فَأَخْبَرْتُهُ بِخَبَرِنَا وَخَبَرِ أَبِى عَامِرٍ ، وَقَالَ قُلْ لَهُ اسْتَغْفِرْ لِى ، فَدَعَا بِمَاءٍ فَتَوَضَّأَ ثُمَّ رَفَعَ يَدَيْهِ فَقَالَ « اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِعُبَيْدٍ أَبِى عَامِرٍ » . وَرَأَيْتُ بَيَاضَ إِبْطَيْهِ ثُمَّ قَالَ « اللَّهُمَّ اجْعَلْهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ فَوْقَ كَثِيرٍ مِنْ خَلْقِكَ مِنَ النَّاسِ » . فَقُلْتُ وَلِى فَاسْتَغْفِرْ . فَقَالَ « اللَّهُمَّ اغْفِرْ لِعَبْدِ اللَّهِ بْنِ قَيْسٍ ذَنْبَهُ وَأَدْخِلْهُ يَوْمَ الْقِيَامَةِ مُدْخَلاً كَرِيمًا » . قَالَ أَبُو بُرْدَةَ إِحْدَاهُمَا لأَبِى عَامِرٍ وَالأُخْرَى لأَبِى مُوسَى .

Bize Muhammed b. Alâ, ona Ebu Üsâme, ona Büreyd b. Abdullah, ona Ebu Bürde, ona da Ebu Mûsâ şöyle anlattı: Rasûlullah (sav)’in Huneyn’de işi bitince Ebû Âmir’i ordu komutanı olarak Evtâs’a gönderdi. O, Düreyd b. es-Sımme ile karşı karşıya geldi. (Yapılan harpte) Düreyd öldürüldü. Adamlarını da Allah hezimete uğrattı. Ebû Mûsâ (devamla) şöyle dedi: Rasûlullah (sav) beni de Ebû Âmir ile birlikte göndermişti. Ebû Âmir’in dizine ok isabet etti. Oku Cüşemî (adındaki bir düşman askeri) atmış ve dizine isabet ettirmişti. Ben Ebû Âmir’in yanına gidip: – Amca, (bu oku) sana kim attı? diye sordum. O Ebû Mûsâ’ya göstererek: – İşte bana oku atan katilim şudur, dedi. Ben de ona yöneldim ve ona yetiştim. Beni görünce dönüp kaçmaya başladı. Ben de onun peşinden koşup “(kaçmaya) utanmıyor musun? Dursana!” diye bağırmaya başladım. Bunun üzerine o kaçmaktan vazgeçti. Kılıçlarımızla vuruşmaya başladık. (Mücadele) sonrasında ben onu geberttim. Ardından da (dönüp) Ebû Âmir’e: – Allah seninkinin canını aldı, dedim. Bana: – O halde şu oku çıkar, dedi. Ben de hemen çekip çıkardım. Okun çıktığı yerden su boşandı. Bana: – Yeğenim, Peygamber (sav)'e (benden) selam et ve günahlarımın bağışlanması için dua etmesini söyle, dedi. Sonra da beni (kendi yerine) ordunun başına geçirdi. Biraz sonra da ruhunu teslim etti. Ben (seferden döndükten sonra) Peygamber’in (sav) huzuruna girdim. O evinde üzerinde döşek olan dokuma bir sedirinin üstünde idi. Döşeğin örgüleri sırtında ve yanlarında iz yapmıştı. Kendisine bizim ve Ebû Âmir’in başından geçenler ile onun “günahlarımın bağışlanması için dua etsin” şeklindeki isteğini ilettim. Bunun üzerine Peygamber su istedi. Abdest aldıktan sonra ellerini kaldırarak “Allah’ım, Ubeyd Ebû Âmir’in günahlarını bağışla” diye dua etti. Ben onun koltuklarının altındaki beyazlığını gördüm. Ardından duaya şöyle devam etti: “Allah’ım, onu kıyamet gününde şu yarattığın insanların çoğundan üstün (bir makamda) kıl”. Bunun üzerine ben: – Benim günahlarımın bağışlanması için de dua edin, deyinde o: “Allah’ım, Abdullah b. Kays’ın günahını bağışla ve onu kıyamet gününde güzel bir makama yerleştir” diye dua etti. Ebû Bürde dedi ki: Dualardan biri Ebû Âmir, diğeri ise Ebû Mûsâ içindir.

• Buhârî Sahîh-i Buhârî Meğâzî 55, 2/113

حَدَّثَنَا وَكِيعٌ حَدَّثَنَا سُفْيَانُ عَنْ عَلْقَمَةَ بْنِ مَرْثَدٍ عَنْ سُلَيْمَانَ بْنِ بُرَيْدَةَ عَنْ أَبِيهِ قَالَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّى اللَّهُ عَلَيْهِ وَسَلَّمَ إِذَا بَعَثَ أَمِيرًا عَلَى سَرِيَّةٍ أَوْ جَيْشٍ أَوْصَاهُ فِي خَاصَّةِ نَفْسِهِ بِتَقْوَى اللَّهِ وَمَنْ مَعَهُ مِنْ الْمُسْلِمِينَ خَيْرًا وَقَالَ اغْزُوا بِسْمِ اللَّهِ فِي سَبِيلِ اللَّهِ قَاتِلُوا مَنْ كَفَرَ بِاللَّهِ فَإِذَا لَقِيتَ عَدُوَّكَ مِنْ الْمُشْرِكِينَ فَادْعُهُمْ إِلَى إِحْدَى ثَلَاثِ خِصَالٍ أَوْ خِلَالٍ فَأَيَّتُهُنَّ مَا أَجَابُوكَ إِلَيْهَا فَاقْبَلْ مِنْهُمْ وَكُفَّ عَنْهُمْ ادْعُهُمْ إِلَى الْإِسْلَامِ فَإِنْ أَجَابُوكَ فَاقْبَلْ مِنْهُمْ ثُمَّ ادْعُهُمْ إِلَى التَّحَوُّلِ مِنْ دَارِهِمْ إِلَى دَارِ الْمُهَاجِرِينَ وَأَعْلِمْهُمْ إِنْ هُمْ فَعَلُوا ذَلِكَ أَنَّ لَهُمْ مَا لِلْمُهَاجِرِينَ وَأَنَّ عَلَيْهِمْ مَا عَلَى الْمُهَاجِرِينَ فَإِنْ أَبَوْا وَاخْتَارُوا دَارَهُمْ فَأَعْلِمْهُمْ أَنَّهُمْ يَكُونُونَ كَأَعْرَابِ الْمُسْلِمِينَ يَجْرِي عَلَيْهِمْ حُكْمُ اللَّهِ الَّذِي يَجْرِي عَلَى الْمُؤْمِنِينَ وَلَا يَكُونُ لَهُمْ فِي الْفَيْءِ وَالْغَنِيمَةِ نَصِيبٌ إِلَّا أَنْ يُجَاهِدُوا مَعَ الْمُسْلِمِينَ فَإِنْ هُمْ أَبَوْا فَادْعُهُمْ إِلَى إِعْطَاءِ الْجِزْيَةِ فَإِنْ أَجَابُوا فَاقْبَلْ مِنْهُمْ وَكُفَّ عَنْهُمْ فَإِنْ أَبَوْا فَاسْتَعِنْ اللَّهَ ثُمَّ قَاتِلْهُمْ

Bize Vekî, ona Süfyân, ona Alkame b. Mersed, ona Süleyman b. Büreyde ona da Babası (Büreyde b. Husayb el-Eslemî) şöyle rivayet etmiştir. Rasulullah (sav) ordu ya da müfrezenin başına komutan göndereceği zaman şahsen ona Allah'ın rızasını dikkate alarak hareket etmesini ve beraberindeki Müslümanlara iyi davranmasını tavsiye eder ardından şöyle buyururdu: "Allah'ın adıyla, Allah yolunda gazâ edin! Allah'ı inkar edenlere karşı savaşın! Müşrik düşmanlarınla karşılaştığında onlara üç seçenek teklif et. Hangisini kabul ederlerse sen de onlardan kabul et ve onlara dokunma! Önce onları İslâm'a çağır. Eğer kabul ederlerse sen de onlardan kabul et ve onlara dokunma. Sonra onlara yurtlarını bırakıp (Müslüman olarak) muhacirlerin yurduna hicret etmelerini teklif et ve gelmeleri durumunda muhacirlerin sahip olduğu hak ve sorumlulukların aynısına sahip olacaklarını onlara bildir. Eğer kabul etmez kendi yurtlarında kalmayı tercih ederlerse onlara Müslüman bedevilerle aynı konuma sahip olacaklarını, kendilerine bedevi Müslümanlara uygulanacak hükümlerin aynısının uygulanacağını, Cihada katılmadıkları takdirde savaş ganimetinden ve (savaşmadan elden edilen) fey gelirinden payları olmayacağını bildir. Eğer kabul etmezlerse onlara cizye vermelerini teklif et. Eğer kabul ederlerse onlardan cizye al ve onlara dokunma. Eğer bunu da kabul etmezlerse Allah'tan yardım dile ve onlarla savaş."

• Ahmed b. Hanbel Müsned-i Ahmed Büreyde el-Eslemî 23366, 7/626

عبد الرزاق عن معمر عن الزهري عن سالم عن ابن عمر قال معمر : وأخبرني ابن طاووس عن عكرمة بن خالد عن ابن عمر قال : دخلت على حفصة ونوساتها تنطف ، فقلت : قد كان من أمر الناس ما ترين ، ولم يجعل لي من الامر شئ ، قالت : فالحق بهم فإنهم ينتظرونك ، والذي أخشى أن يكون في احتباسك عنهم فرقة ، فلم تدعه حتى يذهب ، فلما تفرق الحكمان خطب معاوية فقال : من كان متكلما فليطلع قرنه .

• Abdürrezzak b. Hemmam Musannef Meğâzî 9779, 5/483

وَيُقَالُ سَلاَّمُ بْنُ أَبِى الْحُقَيْقِ أَخْبَرَنَا أَبُو عَبْدِ اللَّهِ الْحَافِظُ أَخْبَرَنِى أَبُو عَبْدِ اللَّهِ : مُحَمَّدُ بْنُ أَحْمَدَ الْجَوْهَرِىُّ حَدَّثَنَا أَبُو جَعْفَرٍ : أَحْمَدُ بْنُ مُوسَى الشَّطَوِىُّ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ سَابِقٍ حَدَّثَنَا إِسْرَائِيلُ عَنْ أَبِى إِسْحَاقَ عَنِ الْبَرَاءِ رَضِىَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ : بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ -صلى الله عليه وسلم- إِلَى أَبِى رَافِعٍ الْيَهُودِىِّ وَكَانَ يَسْكُنُ أَرْضَ الْحِجَازِ فَنَدَبَ لَهُ سَرَايَا مِنَ الأَنْصَارِ وَأَمَّرَ عَبْدَ اللَّهِ بْنَ عَتِيكٍ وَكَانَ أَبُو رَافِعٍ يُؤْذِى النَّبِىَّ -صلى الله عليه وسلم- وَيُعِينُ عَلَيْهِ وَكَانَ فِى حِصْنٍ لَهُ بِأَرْضِ الْحِجَازِ فَلَمَّا دَنَوْا مِنْهُ وَقَدْ غَرَبَتِ الشَّمْسُ وَرَاحَ النَّاسُ بِسَرْحِهِمْ فَقَالَ لَهُمْ عَبْدُ اللَّهِ اجْلِسُوا مَكَانَكُمْ فَإِنِّى مُنْطَلِقٌ فَمُتَطَلِّعٌ الأَبْوَابَ لَعَلِّى أَدْخُلُ فَأَقْتُلُهُ حَتَّى إِذَا دَنَا مِنَ الْبَابِ تَقَنَّعَ بِثَوْبِهِ كَأَنَّهُ يَقْضِى حَاجَةً وَقَدْ دَخَلَ النَّاسُ فَهَتَفَ بِهِ الْبَوَّابُ فَقَالَ : يَا عَبْدَ اللَّهِ إِنْ كُنْتَ تُرِيدُ أَنْ تَدْخُلَ فَادْخُلْ فَإِنِّى أُرِيدُ أَنْ أُغْلِقَ الْبَابَ قَالَ فَدَخَلْتُ فَلَمَّا دَخَلَ النَّاسُ أَغْلَقَ الْبَابَ ثُمَّ عَلَّقَ الأَقَالِيدَ عَلَى وَتَدٍ قَالَ فَقُمْتُ إِلَى الأَقَالِيدِ فَأَخَذْتُهَا فَفَتَحْتُ الْبَابَ وَكَانَ أَبُو رَافِعٍ يُسْمَرُ عِنْدَهُ فِى عَلاَلٍ لَهُ فَلَمَّا نَزَلَ عَنْهُ أَهْلُ سَمَرِهِ صَعِدْتُ إِلَيْهِ فَجَعَلْتُ كُلَّمَا فَتَحْتُ بَابًا أَغْلَقْتُ عَلَىَّ مِنْ دَاخِلٍ فَقُلْتُ إِنَّ الْقَوْمَ نَذِرُوا بِى لَمْ يَخْلُصُوا إِلَىَّ حَتَّى أَقْتُلَهُ قَالَ فَانْتَهَيْتُ إِلَيْهِ فَإِذَا هُوَ فِى بَيْتٍ مُظْلِمٍ وَسْطَ عِيَالِهِ لاَ أَدْرِى أَيْنَ هُوَ مِنَ الْبَيْتِ فَقُلْتُ : أَبَا رَافِعٍ. قَالَ : مَنْ هَذَا؟ فَأَهْوِى نَحْوَ الصَّوْتِ فَأَضْرِبُهُ ضَرْبَةً غَيْرَ طَائِلٍ وَأَنَا دَهِشٌ فَلَمْ أُغْنِ عَنْهُ شَيْئًا وَصَاحَ فَخَرَجْتُ مِنَ الْبَيْتِ فَمَكَثْتُ غَيْرَ بَعِيدٍ ثُمَّ جِئْتُ فَقُلْتُ : مَا هَذَا الصَّوْتُ يَا أَبَا رَافِعٍ؟ فَقَالَ : لأُمِّكَ الْوَيْلُ رَجُلٌ فِى الْبَيْتِ ضَرَبَنِى قُبَيْلُ بِالسَّيْفِ قَالَ فَأَضْرِبُهُ ضَرْبَةً ثَانِيَةً وَلَمْ أَقْتُلْهُ ثُمَّ وَضَعْتُ ضُبَابَةَ السَّيْفِ فِى بَطْنِهِ ثُمَّ اتَّكَيْتُ عَلَيْهِ حَتَّى سَمِعْتُهُ أَخَذَ فِى ظَهْرِهِ فَعَرَفْتُ أَنِّى قَدْ قَتَلْتُهُ فَجَعَلْتُ أَفْتَحُ الأَبْوَابَ بَابًا بَابًا حَتَّى انْتَهَيْتُ إِلَى دَرَجَةٍ فَوَضَعْتُ رِجْلِى وَأَنَا أُرَى أَنِّى قَدِ انْتَهَيْتُ إِلَى الأَرْضِ فَوَقَعْتُ فِى لَيْلَةٍ مُقْمِرَةٍ فَانْكَسَرَتْ رِجْلِى فَعَصَبْتُهَا بِعِمَامَتِى ثُمَّ إِنِّى انْطَلَقْتُ حَتَّى جَلَسْتُ عِنْدَ الْبَابِ قُلْتُ وَاللَّهِ لاَ أَخْرُجُ اللَّيْلَةَ حَتَّى أَعْلَمَ أَنِّى قَدْ قَتَلْتُهُ أَوْ لاَ فَلَمَّا صَاحَ الدِّيكُ قَامَ النَّاعِى عَلَى السُّورِ فَقَالَ : أَنْعِى أَبَا رَافِعٍ تَاجِرَ أَهْلِ الْحِجَازِ. فَانْطَلَقْتُ أَتَعَجَّلُ إِلَى أَصْحَابِى فَقُلْتُ النَّجَاءَ قَدْ قَتَلَ اللَّهُ أَبَا رَافِعٍ حَتَّى انْتَهَيْنَا إِلَى رَسُولِ اللَّهِ -صلى الله عليه وسلم- فَحَدَّثْتُهُ فَقَالَ :« ابْسُطْ رِجْلَكَ ». فَبَسَطْتُهَا فَمَسَحَهَا فَكَأَنَّمَا لَمْ أَشْتَكِهَا قَطُّ.

• Beyhakî Sünen-i Kebir Siyer 18155, 18/266

أَخْبَرَنَا أَبُو عَمْرٍو الأَدِيبُ أَخْبَرَنَا أَبُو بَكْرٍ الإِسْمَاعِيلِىُّ أَخْبَرَنِى الْحَسَنُ بْنُ سُفْيَانَ حَدَّثَنَا فَيَّاضٌ حَدَّثَنَا عَبْدُ الرَّزَّاقِ أَخْبَرَنَا مَعْمَرٌ عَنِ الزُّهْرِىِّ عَنْ سَالِمٍ عَنِ ابْنِ عُمَرَ رَضِىَ اللَّهُ عَنْهُمَا قَالَ : بَعَثَ النَّبِىُّ -صلى الله عليه وسلم- خَالِدَ بْنَ الْوَلِيدِ أَحْسِبُهُ قَالَ إِلَى بَنِى جَذِيمَةَ فَدَعَاهُمْ إِلَى الإِسْلاَمِ فَلَمْ يُحْسِنُوا أَنْ يَقُولُوا أَسْلَمْنَا فَقَالُوا صَبَأْنَا صَبَأْنَا وَجَعَلَ خَالِدٌ بِهِمْ قَتْلاً وَأَسْرًا قَالَ ثُمَّ دَفَعَ إِلَى كُلِّ رَجُلٍ مِنَّا أَسِيرًا حَتَّى إِذَا أَصْبَحَ يَوْمًا أَمَرَنَا فَقَالَ : لِيَقْتُلْ كُلُّ وَاحِدٍ مِنْكُمْ أَسِيرَهُ. قَالَ ابْنُ عُمَرَ رَضِىَ اللَّهُ عَنْهُ : وَاللَّهِ لاَ أَقْتُلُ أَسِيرِى وَلاَ يَقْتُلُ أَحَدٌ مِنْ أَصْحَابِى أَسِيرَهُ قَالَ فَقَدِمْنَا عَلَى رَسُولِ اللَّهِ -صلى الله عليه وسلم- فَذُكِرَ لَهُ مَا صَنَعَ خَالِدٌ قَالَ فَرَفَعَ يَدَيْهِ ثُمَّ قَالَ :« اللَّهُمَّ إِنِّى أَبْرَأُ إِلَيْكَ مِمَّا صَنَعَ خَالِدٌ ». رَوَاهُ الْبُخَارِىُّ فِى الصَّحِيحِ عَنْ مَحْمُودٍ عَنْ عَبْدِ الرَّزَّاقِ.

• Beyhakî Sünen-i Kebir Siyer 18312, 18/373

عبد الرزاق عن معمر عن الزهري عن سالم عن ابن عمر قال معمر : وأخبرني ابن طاووس عن عكرمة بن خالد عن ابن عمر قال : دخلت على حفصة ونوساتها تنطف ، فقلت : قد كان من أمر الناس ما ترين ، ولم يجعل لي من الامر شئ ، قالت : فالحق بهم فإنهم ينتظرونك ، والذي أخشى أن يكون في احتباسك عنهم فرقة ، فلم تدعه حتى يذهب ، فلما تفرق الحكمان خطب معاوية فقال : من كان متكلما فليطلع قرنه .

• Abdürrezzak b. Hemmam Musannef Meğâzî 9779, 5/483