حَدَّثَنَا نَصْرُ بْنُ عَلِىٍّ أَخْبَرَنَا يَزِيدُ - يَعْنِى ابْنَ زُرَيْعٍ - ح وَحَدَّثَنَا عَلِىُّ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ بِشْرٍ - وَهَذَا لَفْظُهُ - عَنْ سَعِيدِ بْنِ أَبِى عَرُوبَةَ عَنْ قَتَادَةَ عَنِ النَّضْرِ بْنِ أَنَسٍ عَنْ بَشِيرِ بْنِ نَهِيكٍ عَنْ أَبِى هُرَيْرَةَ عَنْ رَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم قَالَ "مَنْ أَعْتَقَ شِقْصًا لَهُ - أَوْ شَقِيصًا لَهُ - فِى مَمْلُوكٍ فَخَلاَصُهُ عَلَيْهِ فِى مَالِهِ إِنْ كَانَ لَهُ مَالٌ فَإِنْ لَمْ يَكُنْ لَهُ مَالٌ قُوِّمَ الْعَبْدُ قِيمَةَ عَدْلٍ ثُمَّ اسْتُسْعِىَ لِصَاحِبِهِ فِى قِيمَتِهِ غَيْرَ مَشْقُوقٍ عَلَيْهِ." [قَالَ أَبُو دَاوُدَ فِى حَدِيثِهِمَا جَمِيعًا "فَاسْتُسْعِىَ غَيْرَ مَشْقُوقٍ عَلَيْهِ." وَهَذَا لَفْظُ عَلِىٍّ.]

Bize Nasr b. Ali, ona Yezid (İbn Zürey'); (T) Bize Ali b. Abdullah, ona Muhammed b. Bişr, ona Said b. Ebu Arûbe, ona Katade, ona Nadr b. Enes, ona Beşir b. Nehik, ona da Ebu Hureyre'den (ra) rivayet olunduğuna göre Peygamber (sav) şöyle buyurmuştur: "Bir kimse bir köle üzerinde bulunan hissesini yahut kendisine düşen payını azad ederse, eğer malı varsa (bu) malıyla köleyi (tamamen) azad etmek onun üzerine borç olur. Eğer malı yoksa köle (nin kıymeti) doğru bir şekilde takdir edilir. (Bu kıymeti kazanıp da öbür) sahibine (ödemesi için) fazla meşakkat vermemek şartıyla köle çalıştırılır." [Ebû Davud dedi ki: (Yezid b. Zürey' ile Nasr b. Ali'nin) ikisinin hadisinde de "meşakkat vermemek üzere çalıştırılır" (sözü) vardır, (fakat) "bu kölenin kıymeti doğru olarak takdir edilir" sözü yoktur.]

Açıklama: Kölenin kısmı olarak hürriyetine kavuşturulması, toplumsal huzuru da doğrudan etkileyen bir tasarruftur. Zira 'kısmi / yarı hür' bir insanın davranışsal bozukluğa düşmesi kaçınılmazdır. Bu durum toplumu da etkileyecektir. O nedenle öncelikle hissesi kadarını özgürleştiren şahsa tam özgürlük sağlaması için yükümlülük yüklenmiş, buna imkan olmaması durumunda da mükatep köle statüsünde değerlendirilerek, emeğiyle özgürlüğünü satın alması yolu açılmıştır. Sonuçları itibariyle bağışçıya da, eyleminin sonucunu dikkate alarak hareket etmesi uyarısı yapılmıştır.

• Ebû Davud Sünen-i Ebu Davud Itk 5, /901

حَدَّثَنَا عَبْدُ اللَّهِ بْنُ مَسْلَمَةَ وَقُتَيْبَةُ بْنُ سَعِيدٍ قَالاَ حَدَّثَنَا اللَّيْثُ عَنِ ابْنِ شِهَابٍ عَنْ عُرْوَةَ أَنَّ عَائِشَةَ رضى الله عنها أَخْبَرَتْهُ أَنَّ بَرِيرَةَ جَاءَتْ عَائِشَةَ تَسْتَعِينُهَا فِى كِتَابَتِهَا وَلَمْ تَكُنْ قَضَتْ مِنْ كِتَابَتِهَا شَيْئًا فَقَالَتْ لَهَا عَائِشَةُ ارْجِعِى إِلَى أَهْلِكِ فَإِنْ أَحَبُّوا أَنْ أَقْضِىَ عَنْكِ كِتَابَتَكِ وَيَكُونَ وَلاَؤُكِ لِى فَعَلْتُ. فَذَكَرَتْ ذَلِكَ بَرِيرَةُ لأَهْلِهَا فَأَبَوْا وَقَالُوا إِنْ شَاءَتْ أَنْ تَحْتَسِبَ عَلَيْكِ فَلْتَفْعَلْ وَيَكُونَ لَنَا وَلاَؤُكِ. فَذَكَرَتْ ذَلِكَ لِرَسُولِ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم فَقَالَ لَهَا رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم "ابْتَاعِى فَأَعْتِقِى فَإِنَّمَا الْوَلاَءُ لِمَنْ أَعْتَقَ." ثُمَّ قَامَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم فَقَالَ "مَا بَالُ أُنَاسٍ يَشْتَرِطُونَ شُرُوطًا لَيْسَتْ فِى كِتَابِ اللَّهِ مَنِ اشْتَرَطَ شَرْطًا لَيْسَ فِى كِتَابِ اللَّهِ فَلَيْسَ لَهُ وَإِنْ شَرَطَهُ مِائَةَ مَرَّةٍ شَرْطُ اللَّهِ أَحَقُّ وَأَوْثَقُ."

Bize Abdullah b. Mesleme ve Kuteybe b. Said, onlara Leys, ona İbn Şihab, ona Urve, ona da Aişe (r.anha) şöyle rivayet etmiştir: Berire (efendisiyle imzalamış olduğu) kitabet anlaşmasından doğan ve henüz hiç ödeme yapamadığı borcu hususunda yardım istemek üzere Aişe'ye gelmiş. Aişe de ona “efendilerine dönüp sor, eğer velâyetin bana ait olmak üzere, borcunu senin yerine ödememe razı olurlarsa ödeyeyim” demiş. Berire (gidip) efendilerine bunu anlatmış, (fakat onlar bunu) kabul etmemişler ve “sevabını Allah'tan umarak, velayetin bizde kalmak kaydıyla sana yardım edecekse etsin” demişler. Bunun üzerine Hz. Aişe durumu Rasulullah'a (sav) arz etmiş. Rasulullah da (sav) ona "sen (bu cariyeyi) satın al ve hürriyetine kavuştur. Onların ileri sürdüğü şartların hiçbir önemi ve geçerliliği yoktur. Çünkü velayet ancak hürriyete kavuşturan kimseye aittir" demiş, ardından ayağa kalkarak "Bu insanlara ne oluyor da Allah'ın Kitabında olmayan birtakım şartlar ileri sürüyorlar. Kim Allah'ın Kitab'ında bulunmayan bir şartı ileri sürerse geçerli olmaz. İsterse bu şartı yüz defa kabul ettirmiş olsun. Çünkü Allah'ın şartı uyulmaya daha layık ve daha sağlamdır" buyurmuştur.

• Ebû Davud Sünen-i Ebu Davud Itk 2, /898

حَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ حَنْبَلٍ حَدَّثَنَا هُشَيْمٌ عَنْ عَبْدِ الْمَلِكِ بْنِ أَبِى سُلَيْمَانَ عَنْ عَطَاءٍ وَإِسْمَاعِيلَ بْنِ أَبِى خَالِدٍ عَنْ سَلَمَةَ بْنِ كُهَيْلٍ عَنْ عَطَاءٍ عَنْ جَابِرِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ "أَنَّ رَجُلاً أَعْتَقَ غُلاَمًا لَهُ عَنْ دُبُرٍ مِنْهُ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ مَالٌ غَيْرُهُ فَأَمَرَ بِهِ النَّبِىُّ صلى الله عليه وسلم فَبِيعَ بِسَبْعِمِائَةٍ أَوْ بِتِسْعِمِائَةٍ."

Açıklama: Hz. Peygamber kölesinden başka malı olmayan adamın kölesini, sahibi kendisinin ölümünden sonra azat edilmesini söylemesine rağmen ihtiyaçlarını gidermesi veya borçlarını ödemesi için hayatta iken (sekiz yüz dirheme) satmış ve parasını kölenin sahibine göndermiştir. (Avnu'l-mabud, X, 351)

• Ebû Davud Sünen-i Ebu Davud Itk 9, /904

حَدَّثَنَا مُسَدَّدٌ حَدَّثَنَا حَمَّادُ بْنُ زَيْدٍ عَنْ يَحْيَى بْنِ عَتِيقٍ وَأَيُّوبَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ سِيرِينَ عَنْ عِمْرَانَ بْنِ حُصَيْنٍ "أَنَّ رَجُلاً أَعْتَقَ سِتَّةَ أَعْبُدٍ عِنْدَ مَوْتِهِ وَلَمْ يَكُنْ لَهُ مَالٌ غَيْرُهُمْ فَبَلَغَ ذَلِكَ النَّبِىَّ صلى الله عليه وسلم فَأَقْرَعَ بَيْنَهُمْ فَأَعْتَقَ اثْنَيْنِ وَأَرَقَّ أَرْبَعَةً."

Açıklama: Ölüm anında kişinin yaptığı bu köle azadını Hz. Peygamber'in vasiyet olarak algılayıp malının ancak üçte birinde tasarruf edeceğine hükmetmiştir. Hanefi mezhebi hadisin zahiriyle amel etmeyip kölelerin her birinin üçte birlik hissesinin azad edilmesi ve diğer üçte ikilik hissesi için de her kölenin varisler için çalışıp hürriyetlerini kazanmaları yönünde hüküm vermişlerdir.

• Ebû Davud Sünen-i Ebu Davud Itk 10, /905

حَدَّثَنَا أَبُو الْوَلِيدِ الطَّيَالِسِىُّ حَدَّثَنَا هَمَّامٌ ح وَحَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ كَثِيرٍ - الْمَعْنَى - أَخْبَرَنَا هَمَّامٌ عَنْ قَتَادَةَ عَنْ أَبِى الْمَلِيحِ - قَالَ أَبُو الْوَلِيدِ - عَنْ أَبِيهِ أَنَّ رَجُلاً أَعْتَقَ شِقْصًا لَهُ مِنْ غُلاَمٍ فَذَكَرَ ذَلِكَ لِلنَّبِىِّ صلى الله عليه وسلم فَقَالَ "لَيْسَ لِلَّهِ شَرِيكٌ." زَادَ ابْنُ كَثِيرٍ فِى حَدِيثِهِ فَأَجَازَ النَّبِىُّ صلى الله عليه وسلم عِتْقَهُ.

• Ebû Davud Sünen-i Ebu Davud Itk 4, /900

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْمُثَنَّى حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ جَعْفَرٍ ح وَحَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ عَلِىِّ بْنِ سُوَيْدٍ حَدَّثَنَا رَوْحٌ قَالاَ حَدَّثَنَا شُعْبَةُ عَنْ قَتَادَةَ بِإِسْنَادِهِ عَنِ النَّبِىِّ صلى الله عليه وسلم قَالَ "مَنْ أَعْتَقَ مَمْلُوكًا بَيْنَهُ وَبَيْنَ آخَرَ فَعَلَيْهِ خَلاَصُهُ." [وَهَذَا لَفْظُ ابْنِ سُوَيْدٍ.]

• Ebû Davud Sünen-i Ebu Davud Itk 4, /900

حَدَّثَنَا ابْنُ الْمُثَنَّى حَدَّثَنَا مُعَاذُ بْنُ هِشَامٍ حَدَّثَنِى أَبِى ح وَحَدَّثَنَا أَحْمَدُ بْنُ عَلِىِّ بْنِ سُوَيْدٍ حَدَّثَنَا رَوْحٌ حَدَّثَنَا هِشَامُ بْنُ أَبِى عَبْدِ اللَّهِ عَنْ قَتَادَةَ بِإِسْنَادِهِ أَنَّ النَّبِىَّ صلى الله عليه وسلم قَالَ "مَنْ أَعْتَقَ نَصِيبًا لَهُ فِى مَمْلُوكٍ عَتَقَ مِنْ مَالِهِ إِنْ كَانَ لَهُ مَالٌ." [وَلَمْ يَذْكُرِ ابْنُ الْمُثَنَّى النَّضْرَ بْنَ أَنَسٍ وَهَذَا لَفْظُ ابْنِ سُوَيْدٍ.]

• Ebû Davud Sünen-i Ebu Davud Itk 4, /900

حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ بَشَّارٍ حَدَّثَنَا يَحْيَى وَابْنُ أَبِى عَدِىٍّ عَنْ سَعِيدٍ بِإِسْنَادِهِ وَمَعْنَاهُ. [قَالَ أَبُو دَاوُدَ وَرَوَاهُ رَوْحُ بْنُ عُبَادَةَ عَنْ سَعِيدِ بْنِ أَبِى عَرُوبَةَ لَمْ يَذْكُرِ السِّعَايَةَ وَرَوَاهُ جَرِيرُ بْنُ حَازِمٍ وَمُوسَى بْنُ خَلَفٍ جَمِيعًا عَنْ قَتَادَةَ بِإِسْنَادِ يَزِيدَ بْنِ زُرَيْعٍ وَمَعْنَاهُ وَذَكَرَا فِيهِ السِّعَايَةَ.]

• Ebû Davud Sünen-i Ebu Davud Itk 5, /901

حَدَّثَنَا مُسْلِمُ بْنُ إِبْرَاهِيمَ وَمُوسَى بْنُ إِسْمَاعِيلَ قَالاَ حَدَّثَنَا حَمَّادُ بْنُ سَلَمَةَ عَنْ قَتَادَةَ عَنِ الْحَسَنِ عَنْ سَمُرَةَ عَنِ النَّبِىِّ صلى الله عليه وسلم وَقَالَ مُوسَى فِى مَوْضِعٍ آخَرَ عَنْ سَمُرَةَ بْنِ جُنْدُبٍ فِيمَا يَحْسِبُ حَمَّادٌ قَالَ قَالَ رَسُولُ اللَّهِ صلى الله عليه وسلم "مَنْ مَلَكَ ذَا رَحِمٍ مَحْرَمٍ فَهُوَ حُرٌّ." [قَالَ أَبُو دَاوُدَ رَوَى مُحَمَّدُ بْنُ بَكْرٍ الْبُرْسَانِىُّ عَنْ حَمَّادِ بْنِ سَلَمَةَ عَنْ قَتَادَةَ وَعَاصِمٍ عَنِ الْحَسَنِ عَنْ سَمُرَةَ عَنِ النَّبِىِّ صلى الله عليه وسلم مِثْلَ ذَلِكَ الْحَدِيثِ.] [قَالَ أَبُو دَاوُدَ وَلَمْ يُحَدِّثْ ذَلِكَ الْحَدِيثَ إِلاَّ حَمَّادُ بْنُ سَلَمَةَ وَقَدْ شَكَّ فِيهِ.]

• Ebû Davud Sünen-i Ebu Davud Itk 7, /903

حَدَّثَنَا أَبُو بَكْرِ بْنُ أَبِى شَيْبَةَ حَدَّثَنَا أَبُو أُسَامَةَ عَنْ سَعِيدٍ عَنْ قَتَادَةَ عَنْ جَابِرِ بْنِ زَيْدٍ وَالْحَسَنِ مِثْلَهُ. [قَالَ أَبُو دَاوُدَ سَعِيدٌ أَحْفَظُ مِنْ حَمَّادٍ.]

• Ebû Davud Sünen-i Ebu Davud Itk 7, /903